Kritikë e librave “Ghost Empire – A journey to the legendary Constantinople” të autorit Richard Fidler dhe “Istanbul – A tale of three cities”, nga Bettany Hughes
Shkruar nga: Lawrence Osborne, Marrur nga The New York Times
Kur shkrimtari britanik Patrick Leigh Fermor vendosi që ta shëtiste Evropën kryq e tërthorë, në këmbë, në vitin 1933, ai ëndërronte ta shihte vetëm një qytet: “Destinacioni kryesor kurrë nuk ishte në dilemë. Ishte qyteti Kostandinopojë me minaret dhe kubet e tij të shumta”. Ishte ky një vizion pjesërisht i shkaktuar nga Yeats dhe Pierre Loti, një fantazi e ngjashme me atë që nxiti vikingët që të shkonin drejt Bosforit, në vitin 860, të magjepsur nga ideja e qytetit të cilin ata e quanin Miklagard. Sido që të jetë, ky është vizioni perëndimor; edhe vizioni islamik ishte po aq mistik: “Me të vërtetë ju do ta pushtoni Kostandinopojën”, kishte thënë profeti Muhammed. Të vendosura në një vend të përbashkët, shtresat pagane, krishtere dhe islame të qytetit, paraqesin mundësi të pafundme për shkrimtarët. Dy libra të rinj, goxha enciklopedikë, vetëm sa e vërtetojnë një gjë të tillë. E kemi fjalën për librin e Richard Fidler’it, me titull “Ghost Empire: A Journey to the Legendary Constantinople” dhe për librin e Bettany Hughes’it, “Istanbul: A Tale of Three Cities”.
Shtylla gjarpërore e Stambollit
Fidler, një moderator i njohur australian i radios, e eksploron Stambollin, bashkë me djalin e tij të vogël. Hughes, po aq e njohur në Britani për dokumentarët e saj historikë, na ofron një libër edhe më voluminoz, të shkruar me një precizitet klasik gjuhësor. Që të dy librat e tregojnë rrëfimin e njëjtë, rreth të të njëjtit qytet, të populluar nga personazhet e njëjta. Por, ka edhe dallime të mëdha. Libri i autores Hughes fillon me të dhëna parahistorike, me detaje interesante rreth shtresave arkeologjike të zbuluara. Ajo fillon me zbulimin e arkivolit më të vjetër të drunjtë në botë, nën stacionin e metrosë në Jenikapi, ku janë gjetur mbetjet mortore të vjetra 8000 vjet të një gruaje, ku janë ruajtur edhe gjurmët e fshatarëve të saj në baltën antike. Për më tepër, Hughes po ashtu përcakton sa të vjetra janë rrënjët greke të vendbanimit të quajtur Byzantion dhe sa heterogjen ishte ky qytet helen në shekullin VII para erës së re. Njëri ndër objektet më të çuditshme dhe më mbresëlënëse të Stambollit të shekullit XXI është monumenti i përdredhur i bronztë, i quajtur Shtylla Gjarpërore, një monument nga shekulli V para erës së re, kushtuar fitores greke ndaj persianëve. Pjesërisht i thyer, por ende elegant, ky monument ishte mbikëqyrur nga gjenerali spartan Pausanius dhe ishte vendosur në vendin ku gjendet tani nga vetë Kostandini në vitin 324 të erës së re. Hughes shkruan se, me gjasë, Pausanius do të gëzohej fshehurazi, po ta dinte se monumenti i tij është njëri ndër aktikitetet e pakta, të mbijetuara deri ditët tona, afër Xhamisë së Kaltër, vendin e preferuar të turistëve dhe të të rinjve të Stambollit. Ky monument është sikur ndonjë rrënjë e një mali të zhdukur, që ka mbijetuar për mrekulli.
Rivaliteti midis dy botëve
Në anën tjetër, Fidler ka një fillim më konvencional të librit të tij, me romakët, apo thënë më saktësisht me djalin e tij, Joe, në Muzeun “Capitoline” të Romës, duke admiruar kokën kolosale të Kostandinit, njeriun i cili e bëri Kostandinopojën kryeqytet romak dhe metropol të krishterë. Derisa toni i Hughes’it është sa shkollor, po aq edhe i pasur me detaje, Fidler na sjell disa të dhëna interesante, të cilat i ka marrë pak këtu, e pak atje. P.sh., marrim vesh se emri i qytetit ishte ndryshuar në “Stamboll” në vitin 1453. Në fakt, osmanët e ruajtën emrin Kostantiniyye në përdorim zyrtar derisa u shkatërrua perandoria e tyre, në vitin 1923, prandaj të dy emrat janë përdorë thuajse njësoj nga zyrtarët e oborrit. Emri “Istanbul” vjen nga greqishtja “eis tin polin”, që d.m.th. “në qytet” dhe ishte një shprehje e përdorur si nga turqit, po ashtu edhe nga grekët shumë kohë para se qyteti të pushtohej nga sulltan Mehmeti. Në librin e tij, Fidler sjell edhe shumë thashetheme interesante. Këto detaje nuk i kemi në librin e autores Hughes, e cila kalon nga një diskutim rreth pranisë së vikingëve në shekullin XI, deri te një përshkrim i këndshëm i jetës së përditshme brenda mureve të qytetit në atë periudhë dhe, nga periudha e konkurrencës së ashpër midis perandorisë së krishtere dhe kalifatit, deri te një periudhë më miqësore, e imitimit të ndërsjellë. Rivaliteti midis dy botëve u kthye sërish nga sukseset ushtarake të perandorit bizantin Nicephoros, i cili ia doli që ta rimerrte qytetin grek Alepo, në vitin 962. Ky perandor ‘fytyrderr’ ishte aq i ashpër gjatë luftimeve, saqë njihej me emrin “Vdekja e zbehtë e myslimanëve”.Që të dy autorët përmendin arritjen e dhunshme në tokat e Bizantit të sulltanit selxhuk, Alp Arslan, në fund të shekullit XI. Me këtë filloi edhe rënia graduale e Kostandinopojës së krishterë. Kjo bëri që transformimi i qytetit nga një qendër e krishterë, në një metropol islamik, të ishte më pak i përgjakshëm sesa që mund të merret me mend.
