Disa vite më parë, kur Chris Martin i Coldplay po kalonte një divorc nga aktorja Gwyneth Paltrow dhe ndihej i mërzitur, një mik i dha atij një libër për t’ia ngritur vetëbesimin. Ishte një përmbledhje me poezi nga Jalaluddin Rumi, poet persian i shekullit të trembëdhjetë, i përkthyer nga Coleman Barks. “Kjo më ndryshoi jetën time,” tha Martin më vonë, në një intervistë. Një këngë nga albumi më i fundit i Coldplay e shfaq Barksin duke i recituar disa prej vargjeve…
Shkruan Rozina Ali*
Rumi ka ndihmuar udhëtimet shpirtërore të të famshmëve të tjerë si Madonna, Tilda Swinton etj, disa prej të cilëve në mënyrë të ngjashme inkorporuan punën e tij në të tyren. Aforizmat që i atribuohen Rumiut qarkullojnë çdo ditë në rrjetet sociale, duke ofruar motivim. “Nëse acarohesh prej çdo fërkim, si a do të shkëlqesh ndonjëherë?”, thotë njëra prej tyre. Ose, “Çdo moment e formësoj fatin tim me një daltë. Unë jam marangoz i shpirtit tim.” Përkthimet e Barks, në veçanti, shpërndahen gjerësisht në internet; janë edhe ato që rreshtojnë raftet e librarive amerikane dhe recitohen në dasma. Rumi shpesh përshkruhet si poeti më i shitur në Shtetet e Bashkuara. Ai zakonisht përmendet si një mistik, një shenjt, një sufi, një njeri i ndritur. Sidoqoftë, çuditërisht, megjithëse ai ishte një dijetar i përjetshëm i Kuranit dhe Islamit, ai më rrallë përshkruhet si musliman.
Fjalët që Martin paraqiti në albumin e tij vijnë nga “Mesnavia” e Rumit, një poemë epike me gjashtë libra që ai e shkroi në fund të jetës së tij. Pesëdhjetë mijë rreshtat e tij janë kryesisht në persisht, por ato janë të mbushura me fragmente arabe nga shkrimet e shenjta muslimane; libri shpesh aludon në anekdota kuranore që ofrojnë mësime morale. (Vepra, të cilën disa studiues e konsiderojnë të papërfunduar, është mbiquajtur Kurani Persian.) Fatemeh Keshavarz, një profesoreshë e studimeve persiane në Universitetin e Maryland-it, më tha se Rumi ndoshta e kishte mësuar Kuranin përmendësh, duke pasur parasysh se sa shpesh e nxirrte prej tij në poezinë e tij. Vetë Rumi e përshkroi “Mesnavinë” si “rrënjët e rrënjëve të rrënjëve të fesë” – që do të thotë Islam – “dhe shpjeguesi i Kuranit”. E megjithatë, pak gjurmë të fesë ekziston në përkthimet që shiten aq mirë në Shtetet e Bashkuara. “Rumi që njerëzit e duan është shumë i bukur në anglisht dhe çmimi që paguani është të shkurtoni kulturën dhe fenë,” më tha së fundmi Jawid Mojaddedi, një studiues i sufizmit të hershëm në Rutgers.
Rumi lindi në fillim të shekullit të trembëdhjetë, në atë që sot është Afganistani i sotëm. Më vonë u vendos në Konia, në Turqinë e sotme, me familjen e tij. Babai i tij ishte një predikues dhe dijetar fetar dhe ai e njohu Rumin me sufizmin. Rumiu vazhdoi shkollimin e tij teologjik në Siri, ku studioi kodet më tradicionale ligjore të islamit sunit dhe më vonë u kthye në Konia si mësues seminari. Aty takoi një udhëtar të moshuar, Shams-i-Tabrizin, i cili u bë mentori i tij. Natyra e miqësisë intime mes të dyve është shumë e debatuar, por për Shamsin, të gjithë bien dakord, pati një ndikim të jashtëzakonshëm në praktikën fetare të Rumiut dhe në poezinë e tij. Në një biografi të re të Rumiut, “Sekreti i Rumit”, Brad Gooch përshkruan se si Shams e shtyu Rumin të vinte në dyshim edukimin e tij të shkrimeve të shenjta, duke debatuar me të pasazhet kuranore dhe duke theksuar idenë e përkushtimit si gjetja e njëshmërisë me Zotin. Rumiu do të ndërthurte dashurinë intuitive për Zotin që gjeti në sufizëm me kodet ligjore të Islamit Sunit dhe mendimin mistik që mësoi nga Shams.
Kjo sixhade e pazakontë ndikimesh e dallonte Rumin nga shumë bashkëkohës të tij, më tha Keshavarz. Megjithatë, Rumi ndërtoi një ndjekës të madh në Konja kozmopolitane, duke përfshirë sufitë, literalistët dhe teologët myslimanë, të krishterët dhe hebrenjtë, si dhe sundimtarët lokalë selxhukë sunitë. Në “Sekreti i Rumit”, Gooch përshkruan në mënyrë të dobishme ngjarjet politike dhe edukimin fetar që ndikuan te Rumi. “Rumi lindi në një familje fetare dhe ndoqi rregullat e lutjes dhe agjërimit të përditshëm gjatë gjithë jetës së tij”, shkruan Gooch. Edhe në librin e Gooch, megjithatë, ekziston një tension midis këtyre fakteve dhe dëshirës për të arritur në përfundimin se Rumi, në një farë kuptimi, e kapërceu prejardhjen e tij – që, siç e thotë Gooch, ai “bëri pretendime për një ‘fe të dashurisë’ që shkoi përtej të gjitha besimeve të organizuara.” Ajo që mund të humbet në lexime të tilla është shkalla në të cilën mësimet muslimane të Rumiut i dhanë formë edhe atyre ideve. Siç vëren Mojadeddi, Kurani i njeh të krishterët dhe hebrenjtë si “njerëz të librit”, duke ofruar një pikënisje drejt universalizmit. “Universaliteti që shumë njerëz e nderojnë sot tek Rumi vjen nga konteksti i tij musliman”.
Fshirja e Islamit nga poezia e Rumiut filloi shumë përpara se të përfshihej Coldplay. Omid Safi, një profesor i Lindjes së Mesme dhe studimeve islamike në Universitetin Duke, thotë se ishte në periudhën viktoriane që lexuesit në Perëndim filluan të shkëputnin poezinë mistike nga rrënjët e saj islame. Përkthyesit dhe teologët e kohës nuk mund t’i pajtonin idetë e tyre për një “fe të shkretëtirës”, me kodet e saj të pazakonta morale dhe ligjore, dhe veprën e poetëve si Rumiu dhe Hafëzi. Shpjegimi me të cilin u vendosën, më tha Safi, ishte “se këta njerëz janë mistikë jo për shkak të Islamit, por pavarësisht nga ai”. Kjo ishte një kohë kur muslimanët u veçuan si rrjedhojë e diskriminimit ligjor – një ligj i vitit 1790 kufizoi numrin e muslimanëve që mund të vinin në Shtetet e Bashkuara dhe një shekull më vonë Gjykata e Lartë e SHBA-së përshkroi “armiqësinë e fortë të njerëzve të besimit musliman ndaj të gjitha fetë e tjera, dhe veçanërisht për të krishterët.” Në 1898, në hyrjen e përkthimit të tij të “Mesnevisë”, Sir James Redhouse shkroi: “Mesnevi u drejtohet atyre që largohen nga bota, përpiqen të njohin dhe të jenë me Zotin, fshijnë veten e tyre dhe i përkushtohen soditjes shpirtërore”. Për ata në Perëndim, Rumi dhe Islami u ndanë.
Në shekullin e njëzetë, një varg përkthyesish të shquar – mes tyre R. A. Nicholson, A. J. Arberry dhe Annemarie Schimmel – e forcuan praninë e trashëgimisë së Rumit në gjuhën angleze. Por është Barks ai që e zgjeroi shumë lexuesin e Rumit. Ai nuk është përkthyes aq sa përkthen: ai nuk lexon apo shkruan persisht. Në vend të kësaj, ai i shndërron përkthimet e shekullit të nëntëmbëdhjetë në vargje amerikane.
Është varg i një lloji shumë të veçantë. Barks lindi në 1937 dhe u rrit në Chattanooga, Tennessee. Atje mori doktoraturën në letërsinë angleze dhe botoi librin e tij të parë me poezi, “Lëngu”, në vitin 1971. Hera e parë që ai dëgjoi për Rumin ishte më vonë atë dekadë, kur një poet tjetër, Robert Bly, i dorëzoi atij një kopje të përkthimeve nga Arberry dhe i tha se ata duhej të “liroheshin nga kafazet e tyre” – domethënë të futeshin në vargun e lirë amerikan. (Bly, i cili ka botuar poezi në The New Yorker për më shumë se tridhjetë vjet – dhe libri i të cilit “Iron John: A Book About Men”, i vitit 1990, informoi shumë lëvizjen moderne të burrave – më vonë përktheu disa nga poezitë e Rumit vetë.) Barks nuk kishte studiuar kurrë letërsi islame. Por shpejt pas kësaj, ai më tha kohët e fundit, përmes telefonit nga shtëpia e tij në Gjeorgji, se kishte një ëndërr. Në ëndërr, ai po flinte në një shkëmb afër një lumi. Një i huaj u shfaq në një rreth drite dhe tha: “Të dua”. Barks nuk e kishte parë këtë njeri më parë, por ai e takoi atë vitin e ardhshëm, në një urdhër sufi afër Filadelfisë. Burri ishte udhëheqësi i urdhrit. Barks filloi t’i kalonte pasditet e tij duke studiuar dhe riformuluar përkthimet viktoriane që Bly i kishte dhënë. Që atëherë, ai ka botuar më shumë se një duzinë librash të Rumit.Në bisedën tonë, Barks e përshkroi poezinë e Rumit si “misterin e hapjes së zemrës”, një gjë që, siç më tha, “nuk mund ta thuash në gjuhë”. Për të arritur në atë gjë të pashprehur, ai ka marrë disa liri me veprën e Rumiut. Për një gjë, ai i ka minimizuar referencat ndaj Islamit. Merrni parasysh poemën e famshme “Kështu”. Arberry e përkthen një nga rreshtat e tij, mjaft besnikërisht, si “Kushdo që të pyet për hyritë, ua trego fytyrën (dhe thuaju) ‘Kështu.” Hyritë janë virgjëresha të premtuara në Xhenet në Islam. Barks shmang edhe përkthimin fjalë për fjalë të këtij nocioni; në versionin e tij, rreshti bëhet: “Nëse dikush ju pyet se si do të duket kënaqësia e përsosur e të gjitha dëshirave tona seksuale, zbulojeni fytyrën dhe thoni, si kjo”. Konteksti fetar është zhdukur. E megjithatë, gjetkë në të njëjtën poezi, Barks mban referenca për Jezusin dhe Jozefin. Kur e pyeta për këtë, ai më tha se nuk e mbante mend nëse kishte bërë një zgjedhje të qëllimshme për të hequr referencat islame. “Unë u rrita si presbiterian,” tha ai. Dikur mësoja përmendësh vargje të Biblës dhe e njoh më shumë Dhiatën e Re sesa Kuranin. Ai shtoi, “Kurani është i vështirë për t’u lexuar”.
Ashtu si shumë të tjerë, Omid Safi i jep meritës Barksit që e prezantoi Rumin para miliona lexuesve në Shtetet e Bashkuara; duke e shndërruar Rumin në vargje amerikane, Barks i ka kushtuar kohë dhe dashuri të konsiderueshme veprave dhe jetës së poetit. Dhe ka versione të tjera të Rumiut që janë hequr edhe më tej nga origjinali – si librat e Epokës së Re nga Deepak Chopra dhe Daniel Ladinsky, të cilët tregtohen dhe shiten si Rumi, por që kanë pak ngjashmëri me shkrimin e poetit. Chopra, një autor i veprave shpirtërore dhe një entuziast i mjekësisë alternative, pranon se poezitë e tij nuk janë fjalë të Rumit. Përkundrazi, siç shkruan ai në hyrjen e “Poezive të dashurisë së Rumiut”, ato janë “”gjendje shpirtërore” që ne i kemi kapur si fraza të caktuara të rrezatuara nga persishtja origjinale, duke i dhënë jetë një krijimi të ri, por duke ruajtur thelbin e burimit të tij”.
Duke diskutuar këto “përkthime të Epokës së Re”, Safi tha: “Unë shoh një lloj “kolonializmi shpirtëror” në punë këtu: anashkalimi, fshirja dhe pushtimi i një peizazhi shpirtëror që është jetuar dhe marrë frymë dhe është përvetësuar nga muslimanët nga Bosnja dhe Stambolli në Konia. dhe Irani në Azinë Qendrore dhe Jugore.” Nxjerrja shpirtërore nga konteksti fetar ka jehonë të thellë. Islami diagnostikohet rregullisht si një “kancer”, duke përfshirë gjeneralin Michael Flynn, i zgjedhuri i Presidentit të sapozgjedhur Donald Trump për këshilltarin e sigurisë kombëtare, dhe, edhe sot, politikëbërësit sugjerojnë se grupet joperëndimore dhe jo të bardha nuk kanë kontribuar në qytetërim.
Nga ana e tij, Barks e sheh fenë si dytësore ndaj thelbit të Rumiut. “Feja është një pikë e tillë grindjeje për botën,” më tha ai. “Unë e kuptova të vërtetën time dhe ju e morët të vërtetën tuaj – kjo është thjesht absurde. Ne jemi të gjithë së bashku në këtë dhe unë po përpiqem të hap zemrën time, dhe poezia e Rumiut më ndihmon për këtë.” Dikush mund të zbulojë në këtë filozofi diçka nga qasja e vetë Rumit ndaj poezisë: Rumi shpesh ndryshonte tekste nga Kurani në mënyrë që ato të përshtateshin me rimën lirike dhe metër të vargut persian. Por ndërsa lexuesit persianë të Rumiut do ta njihnin taktikën, shumica e lexuesve amerikanë nuk janë në dijeni të planit islamik. Safi e ka krahasuar leximin e Rumiut pa Kuran me leximin e Miltonit pa Biblën: edhe nëse Rumi ishte heterodoks, është e rëndësishme të pranohet se ai ishte heterodoks në një kontekst mysliman – dhe se kultura islame, shekuj më parë, kishte vend për një heterodoks të tillë. Veprat e Rumit nuk janë vetëm të shtresuara me fenë; ato përfaqësojnë dinamizmin historik në kuadër të dijes islame.
Rumiu përdori Kuranin, hadithet dhe fenë në një mënyrë eksploruese, shpesh duke sfiduar leximet konvencionale. Një nga interpretimet e njohura të Barks-it është kështu: “Përtej ideve të të bërit të drejtë dhe të keqbërjes, ka një fushë. / Do të të takoj atje.” Versioni origjinal nuk përmend “veprim të drejtë” ose “gabim”. Fjalët që shkroi Rumi ishin iman (“fe”) dhe kufër (“pabesi”). Imagjinoni, pra, një dijetar mysliman që thotë se baza e besimit nuk qëndron në kodin fetar, por në një hapësirë të ngritur dhembshurie dhe dashurie. Ajo që ne, dhe ndoshta shumë klerikë muslimanë, mund ta konsiderojmë radikale sot është një interpretim që Rumi e bëri më shumë se shtatëqind vjet më parë.
Lexime të tilla nuk ishin krejtësisht unike në atë kohë. Veprat e Rumiut pasqyronin një shtytje dhe tërheqje më të gjerë midis spiritualitetit fetar dhe besimit të institucionalizuar – ndonëse me një zgjuarsi të pakrahasueshme. “Të folurit historikisht, asnjë tekst nuk ka formësuar imagjinatën e muslimanëve – përveç Kuranit – si poezia e Rumiut dhe Hafëzit,” tha Safi. Kjo është arsyeja pse shkrimet voluminoze të Rumiut, të prodhuara në një kohë kur skriptorët duhej të kopjonin vepra me dorë, kanë mbijetuar./FolDrejt/
_______________
*Rozina Ali është gazetare dhe bashkëpunëtore në Type Media Center.
