Që nga vitet 1990, një rrjet global sensorësh është përkujdesur për dëgjimin e shpërthimeve bërthamore të paautorizuara. Por, siç zbulon Richard Fisher, krijimi i këtij rrejti ka çuar në avantazhe të paparashikuara për shkencën, deri edhe të atilla si identifikimi i një grupi të panjohur më parë balenash blu të pigme, shkruan BBC, transmeton Fol Drejt.
Për breza, krijesat notuan nëpër oqeane pa kryqëzuar shtigjet me asnjë qenie njerëzore. Disa prej tyre u rritën në 24 metra (80 këmbë) dhe peshonin 90 ton. E nëse këto kafshë gjigante ndeshën me ndonjë varkë, ato takime mbetën të paregjistruara. Deri kohët e fundit, ne as që e dinim se një grup balenash blu të pigme, ishin atje në Oqeanin Indian.
Zbulimi i tyre në vitin 2021 ishte edhe më i habitshëm për shkak të mënyrës se si u gjetën. Nuk do t’i kishim hasur nëse nuk do të ishin armët bërthamore.
Çfarë lidhje kanë bombat atomike me një grup balenash? Përgjigja qëndron në një rrjet global sensorësh, të vendosur në disa nga vendet më të largëta të botës. Që nga vitet 1990, operatorët e saj në një dhomë kontrolli në Vjenë, Austri kanë dëgjuar për teste bërthamore mashtruese. Por me kalimin e viteve, rrjeti i tyre ka marrë edhe shumë tinguj dhe gjëmime të tjera në të gjithë oqeanin, tokën dhe atmosferë – dhe kjo tani po provon një ndihmë befasuese për shkencën.
Historia se si u gjetën balenat blu mund të gjurmohet deri në vitet 1940, kur qeniet njerëzore zbuluan se mund të zhbllokonin fuqinë e tmerrshme të atomit. Pas provës së Trinitetit të ShBA-ve dhe bombardimit të Japonisë, pasuan dekada paqëndrueshmërie dhe frike, ndërsa kombet u përpoqën të ndërtonin arsenalet e tyre dhe të testonin armë gjithnjë e më të fuqishme.
Pas 50 vjetësh, shumë qeveri pranuan se duhej transparencë. Nëse do të shmangej përshkallëzimi bërthamor, botës i duhej një mënyrë për të ditur nëse ndonjë komb apo aktor mashtrues po kryente teste të paautorizuara. Vetëm atëherë ata mund t’i besonin njëri-tjetrit.
Kështu, në vitet 1990, një numër vendesh nënshkruan dhe ratifikuan Traktatin Gjithëpërfshirës të Ndalimit të Testeve Bërthamore (CTBT), duke përfshirë Mbretërinë e Bashkuar dhe shumë fuqi bërthamore të Evropës Perëndimore. Disa nuk e bënë këtë, duke përfshirë Kinën, Indinë dhe SHBA-në. Ndërsa këto pengesa nënkuptonin se traktati dështoi të hynte në fuqi, procesi krijoi një normë globale kundër testimit. Dhe më e rëndësishmja, ajo çoi gjithashtu në krijimin e një rrjeti të aftë për të dëgjuar, nuhatur ose ndjerë një shpërthim bërthamor kudo në Tokë.
Me sensorë në të gjithë botën, Sistemi Ndërkombëtar i Monitorimit – i drejtuar nga Organizata CTBT në Vjenë – ka funksionuar që atëherë, duke u rritur në më shumë se 300 objekte në mbarë botën që mund të zbulojnë tingujt, valët e goditjes dhe materialet radioaktive të shpërthimeve bërthamore. Këtu përfshihen më shumë se 120 stacione sizmike, 11 mikrofona hidro-akustikë në oqeane, 60 stacione “infratingulli” që marrin zhurmë të padëgjueshme me frekuencë shumë të ulët dhe 80 detektorë të grimcave ose gazeve radioaktive.
Shumë objekte mund të gjenden në vende të qeta, relativisht të patrazuara. ShBA-të, për shembull, operojnë në një stacion në Wake Island në Paqësor, një nga atolet më të izoluara në botë. Të tjerët mund të gjenden në Antarktidë. Megjithatë, disa janë pak më afër qytetërimit, siç është grupi sizmik në fshatin Lajitas në Teksas – 650 km (400 milje) në perëndim të San Antonios – ose stacioni radionuklid në Sacramento, Kaliforni. (Këtu është një hartë e të gjithëve.)
Shpërndarja e tyre e përhapur do të thotë se nëse ka një shpërthim bërthamor diku në Tokë, operatorët e dhomës së kontrollit të Vjenës do ta dinë, thotë Xyoli Perez Campos, drejtor i divizionit të Sistemit Ndërkombëtar të Monitorimit [IMS] të CTBTO në Austri. “Kudo që të ndodhë, ne kemi teknologjitë për ta mbuluar atë,” thotë ajo. “Nëse ka një provë bërthamore nëntokësore, atëherë ne kemi teknologjinë sizmike për ta kapur atë. Nëse testimi bërthamor është nën ujë, atëherë ne kemi stacionet hidro-akustike. Nëse testimi ndodh në atmosferë, atëherë kemi infratingun. Dhe Stacionet radionuklide na lejojnë të dallojmë nëse ka pasur një komponent bërthamor; kjo është pistoleta e duhanit.”
Në të vërtetë, kur Koreja e Veriut kreu teste të armëve bërthamore në vitet 2000 dhe 2010, sensorë të ndryshëm sizmikë në IMS kapën valët nga shpërthimet dhe analizat e izotopeve radioaktive në atmosferë e konfirmuan atë. Rrjeti ka ndjerë gjithashtu shpërthime të mëdha jo bërthamore, si shpërthimi i madh në portin e Bejrutit në 2020, ose shpërthimi vullkanik Hunga Tonga-Hunga Ha’apai në janar 2022.
Megjithatë, kohët e fundit, rrjeti bërthamor IMS ka zbuluar shumë më tepër se goditje të mëdha. Gjatë dekadës së fundit apo më shumë, ndërsa qasja shkencore në të dhënat është hapur, studiuesit i janë drejtuar IMS për të ndjerë ngjarje që përndryshe mund të kalonin pa u vënë re. Këtu përfshihen këngët e balenave, por edhe shumë më tepër.
Në qershor, qindra nga këta shkencëtarë u takuan në një konferencë në Vjenë për të ndarë gjetjet e tyre. Studiuesit nga Gjermania treguan se si sensorët hidro-akustikë të rrjetit mund të monitorojnë zhurmën e shkaktuar nga transporti, një ekip nga Japonia prezantoi gjetje se si ata kishin përdorur IMS për të studiuar aktivitetin vullkanik nëndetëse dhe një studiues brazilian foli për infratingujt e krijuar nga aurora borealis dhe aurora australis.
Të tjerë përshkruan përpjekjet për të zbuluar përplasjen e akullnajave të ortekëve nga larg – duke u mbështetur në kërkimet e mëparshme që vendosën rrjetin për të mbajtur kontrollin mbi pjelljen e ajsbergëve në Antarktidë.
Fizikantja Elizabeth Silber e Sandia National Laboratories në Albuquerque, New Mexico demonstroi madje se si detektorët e IMS kishin kapur një “top zjarri që kullot tokën” – një meteor më i madh se 10 cm (4 in) që gjeneroi valë tronditëse ndërsa goditi atmosferën më 22 shtator 2020.
Sa i përket balenave blu pigme – një nënspecie tropikale e balenës blu – ato u zbuluan kur studiuesit në Australi vendosën të dëgjonin pak më afër tingujt e oqeanit duke përdorur rrjetin hidro-akustik të IMS.
Në vitin 2021, bioakustika Emmanuelle Leroy në Universitetin e Uellsit të Ri Jugor, në Sidnei, dhe kolegët analizuan këngët e popullatave të ndryshme të balenave në oqeanin qendror Indian. Disa vite më parë, ishte vënë re një këngë e re, e njohur si “kënga e Chagos”, ose “Diego Garcia Downsweep”, e quajtur sipas vendit ku u zbulua: atoli Diego Garcia në arkipelagun e Chagos.
Në atë kohë, pesë bishtaja të balenave blu njiheshin në Oqeanin Indian, së bashku me popullatat e balenave të Omura-s. Por nuk ishte e qartë se cilit grup i përkiste kënga e Chagos. Shkencëtarët e dinë se çdo pod ka thirrje fort të personalizuara, që do të thotë se ato mund të renditen në “popullata akustike” dhe kjo nuk përputhej.
Leroy dhe kolegët e kuptuan se rrjeti IMS do t’i lejonte ata të studionin këngën e Chagos për gati dy dekada, në vende të ndryshme në oqean, duke filluar nga Sri Lanka në Australinë Perëndimore. Analiza e tyre arriti në përfundimin se kënga e Chagos duhet t’i përkasë një popullate krejtësisht të re të balenave blu pigme.
Gjetja e këtij lloji të ri ishte një lajm i rëndësishëm i mirë, jo vetëm sepse balenat blu pigme janë kaq të rralla. Në shekullin e 20-të, balenat blu u gjuan afër zhdukjes, nga rreth 239,000 në vitet 1920 në një minimum prej rreth 360 në 1973.
Kur arkitektët e IMS ndërtuan rrjetin e tyre të zbulimit, ata e bënë këtë duke shpresuar se bota do të ishte pak më e sigurt. “Ajo që është me të vërtetë e mahnitshme për mua është se këta njerëz të zgjuar vendosën që testimi bërthamor është një rrezik për njerëzimin, dhe jo vetëm që shkruan një traktat duke thënë le ta ndalojmë atë, por ata dolën me teknologjitë për ta monitoruar atë. Kjo është vënia e shkencës dhe teknologjia në përdorim të mirë për njerëzimin”, thotë Perez Campos.
Por edhe me atë largpamësi, themeluesit e rrjetit ndoshta nuk i kishin parashikuar të gjitha përdorimet e IMS sot. Mbi 300 stacionet e tij kanë evoluar në rrjetin përfundimtar të dëgjimit planetar. Tani për tani, në vende të largëta në të gjithë botën, sensorët po monitorojnë njerëzimin dhe natyrën për tinguj dhe zhurmë që përndryshe mund të kalojnë pa u vënë re – dhe kjo përfshin një familje balenash që këndojnë një këngë unike. Ne mund të mos jemi në gjendje ta shohim këtë fenomen të pakapshëm, por megjithatë ato mund të dëgjohen./FolDrejt/
