Filmi, ky art i shtatë që ka hedhë rrënjët e para tek në fund të shek. XIX, por që në ditët e sotme i konkurron të gjitha artet e tjera për nga rëndësia dhe fluksi i përqafimit nga audienca, ka treguar një rrugë të veçantë të zhvillimit edhe te ne në Kosovë. Shkëndija e parë e filmit kosovar duhet kërkuar në vitin 1968, përkatësisht me filmin Uka i Bjeshkëve të Nemuna, i realizuar në kuadër të Kosovafilmit, shtëpi kinematografike për prodhimin e filmave me metrazh të shkurtër, dokumentarëve, filmave të animuar dhe filmave me metrazh të gjatë. Një fillim kaq i hershëm i maratonës së filmit kosovar, a ka shënuar mjaftueshëm progres, aq sa të krahasohet me kinematografinë ndërkombëtare? A ka mjaftueshëm mbështetje institucionale si art? Sa ka producentë, regjisorë, skenaristë e aktorë të mirë kosovarë? Çka mund të themi për projektet e tyre filmike?
Përgjigjet e këtyre pyetjeve Fol Drejt është rrekur t’i gjejë duke kontaktuar me Qendrën Kinematografike të Kosovës, regjisorë, aktorë, skenaristë e producentë kosovarë. Gatishmërinë për të prononcuar mbi çështjen kanë shprehur: aktori i mirënjohur Shkumbin Istrefi, regjisori dhe skenaristi Ben Apolloni dhe, regjisori kosovar i cili aktualisht po qëndron në Amerikë – Faton Bajraktari.
Të pyetur për shkallën e mbështetjes institucionale në prodhimin e filmit kosovar, të tre prononcuesit janë takuar në idenë se filmi kosovar nuk financohet mjaftueshëm nga shteti çka edhe pasivizion e pengon zhvillimin kualitativ e kuantitativ të filmit vendor në përgjithësi. Istrefi ka theksuar se filmi kosovar nuk shërbehet me një mbështetje serioze financiare që do t’i mbulonte shpenzimet minimale. Ani pse është i pamohueshëm fakti se filmi kosovar me këtë gjendje institucionale ka arritur të shënojë suksese ndërkombëtare, sipas Istrefit kjo nuk do të vazhdojë gjatë pasi kjo neglizhencë herët a vonë do e demotivojë punën që po bëhet me filmin:
“Filmit kosovar më së shumti i mungon mbështetja financiare në nivel serioz nga shteti. Pavarësisht këtij fakti, viteve të fundit filmi kosovar ka arritur suksese si asnjëherë më parë. Kjo është arritur me një sakrificë të madhe dhe motiv për të arritur sukses. Por kjo nuk do të zgjasë shumë, sipas meje, nëse mbështetja financiare nga shteti nuk rritet. Me 130.000 euro mbështetje nga shteti nuk plotësohen as shpenzimet minimale që i ka prodhimi i një filmi.”
Gjithashtu edhe regjisori Apolloni e sheh mospërkrahjen e Qeverisë si faktor relevant që po censuron zhvillimin e filmit kosovar. Sipas tij QKK-ja nuk e ka kuptuar kurrë esencën e industrisë së filmit, e vetë kjo e fundit është më tepër fiktive, se sa konkrete kur diskutohet mbi filmin kosovar. Ai veçmas ka vënë theksin në faktin se fondi që ndahet për mbështetjen e projekteve filmike jo vetëm që është i vogël por edhe i keqmenaxhuar:
“Për fat të keq, përkundër faktit që filmi kosovar ka pasur shumë sukses nëpër botë, ai nuk është përkrahur nga shteti sa është dashur dhe as nuk është duke u përkrahur sa duhet. Fondi për përkrahje të projekteve, të cilin e menaxhon QKK, është fond i vogël dhe i menaxhuar jo mirë. Ende po pres që qeveria e re do të reagojë dhe do të bëjë ndryshime esenciale në trajtimin e këtij arti shumë të rëndësishëm për kulturën tonë.”
Një dukuri tjetër shqetësuese për Apollonin është shpërfillja e qeverisë ndaj rrjetit kinematografik të Kosovës, duke mos investuar në zgjerimin e saj qoftë edhe përmes hapjes së kinemave, të cilat mungojnë pothuajse në çdo komunë të Kosovës. “Ministria mund të bëjë shumë, po të dojë”, shpehet Apolloni.
Po në këtë vazhdë ka folur edhe Bajraktari, i cili po ashtu ka përmendur QKK-në si burim të pamjaftueshëm financiar për stimulimin e projekteve filmike në Kosovë. Ai ka informuar se kjo e fundit rëndom mbulon vetëm 50 përqind të një projekti filmik, gjë që sipas tij i censuron edhe kineastët, duke penguar rrugën e tyre drejt sukseseve ndërkombëtare. Kuvendi vite më parë ka miratuar ligjin e sponsorizimit, i cili është deaktiv ende edhe në ditët e sotme, deklaron Bajraktari:
“Filmi Kosovar për momentin ka vetëm një burim financiar institucional: QKK-në, (Qendrën Kinematografike të Kosovës). Edhe ajo ka një rregullore e cila përkrah me një përqindje rreth 50% të buxhetit të përgjithshëm të projektit filmik. Duke pasë parasysh gjendjen e përgjithshme të kineastëve të Kosovës kjo nuk është zgjidhje e mirë për të prodhuar filmin. Në parim kjo është gjysma e rrugës financiare të një projekti filmik, e cila rrugë, veç tash e tutje fillon me sfidat e veta e që në shumë raste bëhen të pakalueshme. Para disa viteve, në parlament është bërë ligji i sponsorizimit, i cili çuditërisht nuk ka funksionuar as sot e kësaj dite. Në një farë mënyre burim i vetëm institucional mbetet 50% i buxhetit të filmit. Nëse e krahasojmë këtë me sukseset e filmit kosovar i cili ka shkelur në shumë festivale botërore të kategorive ‘A’, kemi nominim të filmit të shkurtër edhe për Oscar’s, pa koment pengesë është përkrahja financiare institucionale.”
Ekipi i filmit ndërtohet nga një numër i madh kontribuesish në rrafshin profesional e teknik. Kur bie fjala te diskutimi mbi pagesën që u bëhet individualiteteve që ndihmojnë në realizimin e projektit filmik, Istrefi ka sqaruar se në kuadër të këtij ekipi më të dëmtuarit janë regjisorët, skenaristët e aktorët, të cilët paguhen nga fondet që ka producenti si investitor në projektin, ndërsa shërbyesit teknik janë materialisht më përfituesit nga puna me filmin:
“Sakrificat kryesore në pagesa i bartin producenti, regjisori, skenaristi dhe aktorët kryesorë. Kjo ndodh për shkak që këta kanë njëfarë satisfaksioni artistik, dhe kështu nga dëshira për të krijuar veprën artistike apo kinematografike, financiarisht janë të parët që sakrifikohen. Shërbimet teknike në këtë aspekt paguhen më së miri. Pra, rreth 1/3 e mjeteve nga subvencioni shpenzohen për shërbimet teknike (kamera, ndriçim, toni, etj). Sipas meje, kjo nuk është në rregull, por ashtu është.”
Filmi kosovar ka debutuar në disa festivale ndërkombëtare, e madje ka treguar potencial për t’u nominuar për çmimin Oscar, çka domosdo tregon se në thelb ai ka një status jomediokër kur diskutohet mbi kualitetin artistik, pohojnë burimet. Pasuria me të kaluarën e afërt, traditën, mentalitetin e përjetimet si përvoja unike do t’i shërbente ndërtimit të një tematike përfaqësuese e konkurruese në arenën ndërkombëtare, konsideron regjisori Bajraktari:
“Kosova është një shoqëri në tranzicion. Ne ende i kemi kujtimet e traditave të së kaluarës së afërt, dhe ballafaqimit të tyre me një realitet të ri. Kemi kaluar një luftë me shumë vështirësi dhe shumë specifike sa i përket raportit të saj. Familja, organizimi i saj, mentaliteti, traditat në përgjithësi në shoqërinë tonë janë shumë unike. Pra, konsideroj qe kineastët kosovarë duhet t’i kenë parasysh temat që kanë këto përmbajtje të cilat janë tonat edhe do të ishin me interes për kinematografinë botërore.”
I pyetur për divergjimin e filmit kosovar si përmbajtje, mungesën dhe pengesat e tij në performimin në kinematografinë ndërkombëtare, Apolloni është shprehur se filmi kosovar si tërësi ka probleme me skenarët, regjinë, aktrimin e produksionin, e para së gjithash problem është edhe prodhimi i paktë i filmit kosovar, duke deklaruar kështu për rëndësinë e përvojës në perfeksionimin kualitativ të filmit:
“Prodhohen pak filma. Kur të prodhohen më shumë, do të ketë filma më të mirë. Sepse artistët do të mësohen nga përvoja. Në prodhojmë pak, dhe presim shumë sukses.”
Ngjashëm edhe Istrefi ka potencuar si kusht të pasurimit të filmit kosovar, zhvillimin e tij kuantitativ. I vetëdijshëm për konditat mbi të cilat zhvillohet kinematografia kosovare, me QKK-në dhe qasjen e saj jostrategjike, aktori ka konstatuar se prodhohet shumë ani pse në kushte ta pafavorshme:
“Në relacion me mbështetjen financiare që filmat marrin nga QKK, mendoj që prodhojmë shumë. Si numër, në krahasim me regjionin, sigurisht janë shumë pak. Kuantiteti ndoshta nuk e përcakton kualitetin, por kur ka kuantitet, ndoshta artistët motivohen të kërkojnë edhe kualitet.”
Sipas Bajraktarit, Kosova duhet të punojë në zgjerimin e rrjetit kinematografik përmes prodhimit më të madh të filmit kosovar, pasi në esencë ai, pra filmi kosovar veçse ka dëshmuar për kualitet artistik me debutimin nëpër festivale botërore:
“Edhe pse Kosova prodhon pak filma, mendoj që shumica prej tyre kanë kualitet artistik edhe kanë qenë konkurrentë në shumë festivale botërore Definitivisht Kosovës i duhet prodhim më i gjerë i filmit.”
Tematika është kusht i përqafimit të një vepre arti nga audienca në përgjithësi, e e njëjta vlen edhe për filmin, artin e shtatë. Krahas Bajraktarit i cili më sipër deklaroi rëndësinë që filmi kosovar të promovojë autencitetin tematik duke huazuar nga e kaluara, psika e tradita vendore, aktori Istrefi ka folur mbi nevojën që rrjeti kinematografik të zgjerohet edhe në zhanret e tjera si: komedia, aksioni, trilleri, të cilat domosdo do t’i sillnin edhe beneficione materiale dhe do t’i shërbenin konsolidimit të kinemasë vendore si objekt i prezantimit skenik të filmit. Sa i përket klishetizimit tematik të filmit kosovar, aktori në fjalë e ka adresuar si problem të lidhur me QKK-në, e cila sipas tij është e prirë që të financojë kryesisht filma dramë, me qasje autoriale, meqë i sheh më me potencialë për të depërtuar në festivalet ndërkombëtare:
“Projektet filmike që mbështeten nga QKK, kryesisht janë të zhanrit dramë, filma me qasje autoriale, të cilët, sipas tyre kanë më shumë gjasa që të plasohen në Festivale Botërore. Mendoj që QKK duhet të mbështesë edhe filma të zhanreve të tjera, të cilat mund të jenë më atraktive edhe për publikun, sepse industria ndërtohet atëherë kur filmi shikohet shumë edhe nëpër kinema, dhe sjell të hyra edhe në vendin e vet. Mendoj që komedia, filmat që quhen aksion, thriller, mund të kenë audiencë të madhe në kinematë tona.”
QKK-ja përkundër insistimit të redaksisë së Fol Drejtit nuk ka dhënë prononcim mbi pyetjet e adresuara. Në faqen e saj zyrtare këto ditë ajo ka publikuar hapjen e konkursit vjetor për subvencionimin e projekteve filmike për vitin 2022, ku si përfitues janë theksuar kategoritë e renditura më poshtë:
– filmi i metrazhit të shkurtër dhe të gjatë artistik dhe dokumentar
– filmi i shkurtër dhe i gjatë i animuar
– filmi debutues i metrazhit të gjatë artistik
– koroproduksioni minor për film të metrazhit të gjatë artistik
– postproduksioni për film të metrazhit të gjatë artisitik, dhe
– zhvillim skenari për film të metrazhit të gjatë.
Nga gjetjet e Fol Drejt është vënë re se në kuadër të secilës kategori regjisorët e producentët iu nënshtrohen një sërë procedurave komplekse, e midis tjerash edhe pagesës me një kartëmonedhë njëqindshe për formularin e aplikimit. Kineastët kosovarë janë të pakënaqur me fondet që ndan ky institucion për përkrahjen e filmit kosovar, pasi kjo edhe penalizon vetë suksesin dhe konsolidimin e regjisorëve, skenaristëve e aktorëve të mirë. Sipas Apollonit në Kosovë nuk mund të flitet për rrjet kinematografik, por as edhe për kineastë të krahasueshëm me ndërkombëtarët, meqë potenciali i tyre nuk stimulohet nga shteti:
“Kur të bëhen filma, kur të ketë fonde për t’u përkrahur artistët e filmit siç duhet, atëherë në skenë do të dalin edhe skenaristë të mirë, edhe regjisorët e mirë edhe aktorët e mirë. Tash për tash, ka veç naj sukses aksidental, dhe kaq.”
Nga ana tjetër Istrefi lidhur me rolin emblematik që ka një aktor i mirë në përftimin e përjetësimin e një filmi kualitativ, ka deklaruar se përgjithësisht Kosova ka aktorë të mirë, të cilët kanë treguar performanca kulminante edhe me debutimin e tyre përtej kufirit. Midis tjerash, ai ka specifikuar se Yllka Gashi, Kushtrim Hoxha me performancën e tyre filmike kanë arritur të krijojnë role botërore.
“Mendoj që në aktrim qëndrojmë mjaft mirë. Të gjithë filmat që kanë arritur suksese në Festivalet më të medha ndërkombëtare, pa një aktrim kulminant, nuk besoj që do të kishin të njëjtin sukses. Publiku fillimisht komunikon me skenarin dhe aktorin, e pastaj edhe në aspektet tjera. Pra, Yllka Gashi në “Zgjoi”, Kushtrim Hoxha në “Nëntorin e ftohtë”, etj. etj. kanë krijuar role botërore.”
Nga prononcimet e tre kineastëve kosovarë vihet në pah se përgjithësisht pengesë kruciale në zhvillimin e filmit kosovar është mungesa e mbështetjes më të madhe nga QKK-ja, pra stimulimit institucional me subvencione ndaj diversitetit zhanror filmik çka do të impononte pozitivisht krijimin e një rrjeti më të pasur kinematografik me hapjen edhe të kinemave. Debutimet ndërkombëtare të filmit kosovar provojnë kualitetin artitstik të asaj që krijohet me aq sa i mundësohet kësaj industrie, por ky sukses ka gjasa të penalizohet pikërisht nga neglizhenca e institucioneve kompetente për t’u marrë seriozisht me potencialin e kësaj industrie për prezantimin ndërkombëtar të vlerave të vendit tonë, deklarojnë kineastët kosovarë./Leonora Hajra/FolDrejt.com/
