Alban Tufa është poet nga Dibra. Tufa u diplomua në bachelor për Shkenca Komunikimi dhe pastaj në master për Gazetari. Përveç poezisë, ai shkruan edhe tregime e ese, ku mori pjesë në konkurse letrare dhe fitoi disa çmime të rëndësishme. Në letërsi debutoi me librin e tij poetik “Një mbrëmje si mbrëmë”, i cili u mirëprit nga kritika. Alban Tufa momentalisht punon si lektor në Kolegjin Universitar “Bedër”.
Intervistoi: Ardit MEHMETAJ
Si student në Fakultetin e Ekonomisë gjatë periudhës së provimeve, ju më shumë jeni fokusuar në shkrimin e poezive. Gjithashtu, në një intervistë keni thënë që i keni shkruar të dashurës suaj afër 500 poezi. Pra, e shohim se poezia për ju ka një rëndësi të veçantë. Po ç’është poezia për ju?
Shifrat dhe formulat kanë qenë dhe vazhdojnë të jenë tmerri im. Nuk e di ende arsyen se përse i fillova ato studime, por sigurisht, e kam krejt të qartë dhe të freskët arsyen përse i braktisa. Siç e kam thënë disa herë, përgjatë atyre orëve leksion e seminare zgjidhnim ushtrime, veç të miat ishin të një lloji krejt tjetër: si e qysh të më tingëllojë mirë fjala e fundit në varg, si t’u iki rimave foljore, sa sinonime ose fjalë me kuptime të përafërta mund të ketë një fjalë. Pra ushtrohesha duke shkruar poezi.
Kam lexuar shumë ese që rrahin të shpjegojnë se ç’ëeshtë poezia. Që nga Borgesi, te Seferis, Elitis, e deri te Elioti dhe shumë e shumë të tjerë, por secili nuk bën gjë tjetër veçse shpjegon se ç’është poezia për të, jo se çfarë është ajo në nivel universal. Kjo të shpie në idenë se ende nuk ka një përkufizim shterues për poezinë. Kur përpiqem vetë të shpjegoj se çfarë është poezia, kuptoj se disa herë di diçka, herë të tjera kjo dije ndryshon, e mandej harrohet, deri kur rikthehet sërish në një formë të përthyer, të spërdredhur, sa ia del të jetë krejt ndryshe nga versioni fillestar. Megjithatë unë do përpiqem të shpjegoj se çfarë është poezia për mua dhe pikërisht në këto çaste.
Poezia e fundit që kam shkruar është e para disa ditëve kur sapo mbusha plot 30 vjeç. Është një poezi “bilanc” për veten dhe jetën e deritashme. Në këtë kuptim poezia është t’i kërkosh mendjes dhe shpirtit llogari, dhe njëkohësisht t’i japësh mendjes dhe shpirtit llogari. Në një plan tjetër, është t’i kërkosh dhe t’i japësh llogari botës. Dakord. Kjo është shumë e ngushtë dhe e vrazhdë.
Sa herë përpiqem ta përkufizoj, përpiqem ta bëj nga perspektiva e asaj që shkruaj. Pra unë shkruaj për gjërat e zakonshme të pazakonta, për ta thjeshtuar, shkruaj për gjërat e përditshme të pazakonta (që nuk vihen re). Nisur nga kjo, poezia është përpjekja për t’i bërë gjërat e zakonshme të jashtëzakonshme. Për shembull dashuria. A ka njeri që nuk dashuron qoftë edhe një herë të vetme në këtë botë? Jo. Pra, është krejt e zakonshme të dashurosh. Por në jetë dhe në poezi kjo është e jashtëzakonshme, e mrekullueshme, ose më e mrekullueshmja, këtë e pretendon vetëm poezia.
Keni emigruar në Greqi në një kohë e pastaj edhe në Angli. Besoj e keni parë mjaftueshëm shoqërinë në këto dy shtete. Sa lexojmë ne shqiptarët nëse e krahasojmë veten në raport me ta?
Përgjigjen mundem me e dhënë vetëm mbi baza perceptimesh dhe vrojtimesh sa individuale aq edhe fragmentare. Fillimisht ne si popull nuk është se kemi ndonjë kulturë të shquar shkrimi dhe leximi, veç asaj që është përcjellë nëpërmjet rrëfimeve, asaj kulture gojore, e cila në mos është reduktuar (si pasojë e harresës), së paku është transformuar, karakteristikë kjo e vetë rrëfimit gojor. E gjithë kultura jonë letrare përmblidhet me një shekull e pak. Megjithatë, siç thashë, unë po i rendis disa eksperienca të miat në raport me pyetjen.
Kur unë isha student dhe aso kohe lexoja shumë, kudo: në kafene, në urban, nëpër stola, e jo pak raste edhe duke ecur, kishte raste, kur ndjeja sy që më përndiqnin, sidomos kur isha në autobusat urban. I shtyrë nga kjo ndjenjë vrojtimi, ngrija kokën dhe shihja njerëz që këqyrnin me habi, sikur krejt papritur të isha çuar nga shtrati e me rrobat e gjumit veshur, të kisha hipur ne urban. Ndërkohë para disa vitesh në Frankfurt të Gjermanisë, nëpër metro e trena, shikoja çdo ditë të rinj e të moshuar (hidraulikë dhe punëtorë ndërtimi gjë cila kuptohej nga veshja) të cilët në jo pak raste rrugën për e kalonin duke lexuar.
Tre vite më parë u gjenda në Aeroportin Ndërkombëtar të Athinës “Eleftherios Venizelos”. Ngaqë isha transit, më duhej të qëndroja disa orë nëpër hollet e pritjes. Ajo çka më befasoi ishte që në çdocilin stol kishte një libër në versionet anglisht dhe greqisht të Jorogos Seferisit, Janis Ricosit, Odise Elitisit, Kostas Varnalisit, Aleksandër Papadiamantisit, etj. Atëherë mendova (dhe ende mendoj) për sikletet që duhet te kalosh për të marrë një libër në Bibliotekën tonë Kombëtare, në periudhat kur ajo është e hapur edhe për publikun. Mendoj që qoftë vetëm ky rast ia kthen përgjigjen pyetjes.
Me profesion jeni gazetar, ku edhe e keni mbaruar masterin në këtë drejtim. Shumë shkrimtarë si Juan Rulfo, Gabriel Garcia Marquez, Mario Vargas Llosa e të tjerë, krahas profesionit të shkrimtarit, kanë punuar edhe në gazetari njëkohësisht. Sa mendoni që e ndihmon gazetaria shkrimtarin pasiqë gazetaria është një punë dinamike ku çdo ditë ke punë të dendur me shkronja?
Pyetja është shumë interesante, por përgjigjja lipset të jetë komplekse. Megjithatë, me lejo të merrem pak me autorët që janë përmendur në pyetje. Rulfo, shkroi vetëm një libër (një roman dhe disa tregime) dhe gjithë jetën profesionale ia kushtoi medias. Kur e pyesnin se përse nuk shkruante më, me shaka përgjigjej duke thënë se i kishte ndërruar jetë xhaxhai i cili ia tregonte historitë që shkruante. Nga kjo pikëpamje, gazetaria dhe letërsia zor të jetojnë te një autor. Edhe Sabato, thoshte që nëse ulesh të shkruash për të fituar para, më mirë mos shkruaj. Ndërsa Marquez dhe Llosa ia dolën t’i bëjnë shumë mirë të dyja, madje duke marrë edhe Nobelin në Letërsi. Këta të dy na e hedhin poshtë idenë e parë. Si t’ia bëjmë? Unë them të merremi me qëllimin që të mban në këto profesione. Po guxoj të shkoj përtej Sabatos, edhe në gazetari, nëse shkruan për të fituar para edhe aty më mirë mos shkruash. Por ngase duhet të niset gazetari? Ma do mendja se nga nevoja që ka shoqëria për të, nga nevoja që ndjen ai për t’i thënë të vërtetat. Kësisoj mendoj që nëse ty si autor të intereson e vërteta, letërsia dhe gazetaria vetëm se plotësojnë njëra-tjetrën, janë dy korsi që të çojnë te i njëjti shesh.
Sakaq mendoj se në të dyja llojet e shkrimit ke punë me shkronjat, dhe se që të dyja janë dinamike, vetëm se letërsia i ka rrymat së brendshmi, ndërkaq gazetaria i ka më së jashtmi.
Megjithatë krahasimisht me një gazetar në profesion, unë shkruaj shumë më rrallë, kam më shumë kohë të merrem me atë që shkruaj. Më shumë se sa artikuj gazetarie unë shkruaj leksione për gazetari. Kjo e dyta rrjedh komplet ndryshe. Tek e fundit të gjitha kanë një emërues të përbashkët: të marrësh kënaqësi përgjatë procesit.
Në këtë kohë të Tik-Tokut, ku antivlerat vlerësohen, të thuash se jam poet, të shohin me përbuzje. Madje, kam dëgjuar edhe shprehje se letërsia tashmë është diçka arkaike. Është e vështirë të jesh shkrimtar në këtë kohë?
Tik-Toku është shumë i vonë, gati-gati, postpandemik, por këtë terren socio-kulturor e gjeti të shtruar më parë nga Instagrami. Diku e kam thënë se në ditët e sotme poezia dhe letërsia (ose më saktë ideja për poezinë dhe letërsinë) është instagramizuar. Me këtë dua të them që më së pari ajo është vizualizuar duke u futur kështu si element dizajni (ose nën sqetullat e dizajnit); së dyti është shkurtuar sepse në dizajn ka pak tekst; së treti është audifikuar (nuk e di sa qëndron kjo fjalë, por po rrezikoj) duke u shoqëruar nga një muzikë kryesisht me tekst anglisht. Tashmë gjendur e mbërthyer nga kushtet multimediale të platformave, poezia e ka humbur funksionin e saj. Në vend që këto elemente multimediale të shërbenin si stimuj të përfytyrimit, bëjnë krejtësisht të kundërtën duke e cunguar dhe në rastin më të keq duke e asgjesuar atë. Pa imazhin e krijuar nga përfytyrimi për mendimin tim, poezia kthehet në një hiç. Në këto kushte, më shumë sesa vështirësi për shkrimtarin, ka vështirësi për lexuesin (anipse nuk munden ta kuptojnë). Sigurisht edhe për shkrimtarin ka vështirësi, madje shumë, por kjo nuk është gjë tjetër vetëmse pasojë e atyre çka përmendëm më sipër. Shkrimtari ose poeti është pika fundore e këtij procesi, i cili përballet me pengesa të tilla si mospranimi dhe mosleximi i teksteve të tij. Në këtë situatë ata që duhet të shqetësohen janë lexuesit dhe jo shkruesit.
Ndër librat e parë që keni lexuar janë të xhaxhait tuaj, Agron Tufës. Gjithashtu ishte ai që ta nisi librin e parë “Një mbrëmje si mbrëmë” për botim duke ta bërë befasi. Cili është relacioni juaj me Agron Tufën, diskutoni për letërsi? Dhe nëse do të duhej ta veçoje ndonjërën libër të tij, cila do të ishte ajo?
Lidhja ime me Agron Tufën është komplekse dhe deri tani e pandashme. Them e pandashme ngaqë në çdo intervistë në mënyrë krejt të heshtur behet pjesë e bisedës. Komplekse ngaqë në pjesën më madhe të jetës sime ka qenë autori im i preferuar. Ka qenë dhe është kritiku më i madh i gjërave që unë shkruaj. Dhe për t’i vënë kapak, ka qenë edhe profesori im në universitet.
Kur ishte në Shqipëri unë e takoja thuajse çdo ditë, sidomos në periudhën kur fillova të punoj si asistent në Universitet dhe në këtë periudhë diskutonim si “kolegë”. Tashmë diskutojmë më rrallë për letërsi, por sa herë më shkruan emailet dhe mesazhet e kalojnë faqen, gjë cila tregon se ende e ruan sadopak rolin e profesorit. I detyrohem shumë këtij burri të mrekullueshëm.
Dua të ndaj tre, janë romane dhe po i rendis (nëse duhet vetëm një qëndrojmë tek i pari)
- “Dueli”
- “Fabula Rasa”
- “Ngjizja e Papërlyeme” botuar vitin që shkoi.
Kujtesa dhe imagjinata janë vetë letërsia. Mbi këto dy elemente është ndërtuar pjesa dërrmuese e letërsisë post-komuniste në Shqipëri, por më dominante është kujtesa. Si e shihni dominimin e kujtesës, faktografisë e dokumentaritetit mbi imagjinatën, duke i parë edhe trendet e lexuesit i cili në këtë shekull është i prirë të shkojë kah dokumenti, biografia e autobiografia?
Jam krejt dakord me atë çka thoni se kujtesa dhe imagjinata janë vetë letërsia. Në shekullin e XX dhe sidomos në shekullin ku ne po jetojmë shoqëritë tashmë janë masive. Duke qenë të tilla shoqërohen nga disa karakteristika.
Së pari është mungesa e imagjinatës si pasojë e industrive të komunikimit masiv dhe gatitjes ose kornizimit të mesazheve që iu përcillen atyre. Nisur nga kjo, shijet konstruktohen, orentiohen dhe imponohen.
Së dyti, shoqëritë masive kanë nevojë për fakte, ose fakte të manipuluara (pak rëndësi ka se si), kjo për shkak se i tremb abstragimi. Shembull tipik janë kontratat (njërëzit nuk i besojnë më njërit-tjetrit). Mosbesimi lips fakte të materializuara. Në të kundërt besimi është më se pari imagjinatë, të besosh disa kushte të paracaktuara dhe të paprekshme.
Së treti, lidhet me nivelin kulturor ose me pretendimet kulturore. Kujtesa është materializim i kulturës, i përvojës, ndërsa imagjinata është zhvillim (rikrijim) i kulturës, i përvojave të reja. Me sa duket ne si shoqëri në aspektet metafizike dhe shpirtërore po bëjmë hapa prapa.
Unë e vërej këtë edhe me studentët, sapo i vë në pozita imagjinatave, supozuese, ata rrudhin fytyrat. Pra lexuesit e këtij shekulli janë njerëz, dhe kryesisht njerëz të mbyllur kundrejt imagjinatës, duke tentuar të jetë sa më praktik dhe pragmatik, gjë të cilën e reflektojnë në mënyrën se si ata jetojnë.
Në poezinë tuaj (At)dheu thoni: (At)dheu nuk është socialist, nuk është demokrat. Edhe letërsia ka qenë herë socialiste e herë demokrate ndër kohë, mendoni që ky shekull është shekull i çlirimit për letërsinë tonë, në sensin se nuk ka më letërsi të angazhuar as si detyrim nga jashtë e as si nevojë nga brenda?
Edhe mund të jetë kështu. Nuk e kam menduar. Megjithatë mendoj që letërsia e mirë buron nga kushtet lira. Por për fatin tonë të keq, kjo liri që ne po e shijojmë pas viteve të ’90-ta, është shoqëruar, sidomos nga apatia. Pra apatia kundrejt letërsisë, kundrejt fjalës dhe sidomos kundrejt idesë. Të shkruash letërsi sot, ka pak vlerë për shoqërinë, e si e tillë i bie vlera edhe më shumë angazhimit të saj. Mendoj që një ide ose një letërsi që nuk shpërndahet ose nuk lexohet, derisa kjo të ndodhë nuk ka pikë vlere. Ajo e merr kuptimin dhe vlerën konceptuale kur të lexohet. Mundet me qenë shekull i çlirimit për letërsinë tonë, por nëse nuk e sheh kush duke u çliruar, zor se do ta shohin pasi të jetë çliruar.
Mund t’i propozoni tri libra për lexuesin tonë?
“2666” – Roberto Bolano
“Trilogjia e Binjakëve” – Agota Kristof
“Poezi të zgjedhura” – Luljeta Lleshanaku
Cilat janë planet tuaja për të ardhmen? Ke ndërmend të botosh diçka së shpejti?
Kam në proces botimi një roman me titull “Nishanet në formë L-je” të shkruar verën e kaluar në Prishtinë, në kuadër të Rezidencave READ. Po ashtu kam të një vëllim me tregime dhe një vëllim me ese, më të cilët Zoti e di se çfarë do të ndodhë. Ndërkaq, unë shkruaj vazhdimisht, poezi, tregime, etj. Sfida më e madhe është më kohën dhe me rutinën, kohë ka gjithnjë e më pak, detyrime dhe dëshira ka gjithnjë e më shumë. Mbetet për t’parë./FolDrejt/
