Bajram Karabolli është përkthyes letrar nga Vlora. Ka mbaruar fakultetin Gjuhë-Letërsi-Histori në Institutin e Lartë të Shkodrës në vitin 1964, po ashtu ka kryer studimet në UT në Fakultetin Historisë dhe të Filologjisë, dega Gjuhë-Letërsi në vitin 1975. Ka përkthyer shumë vepra nga gjuha spanjolle, ku disa nga autorët janë Mario Vargas Llosa, Juan Rulfo, Pilar Adón, Roberto Bolanjo, Carlos Fuentes, Ernesto Sabato, Khalil Gibran e të tjerë.
Intervistoi: Ardit MEHMETAJ
Pyetje: Për Umberto Ekon përkthimi është “Të thuash gati të njëjtën gjë”, pra asnjëherë fiks të njëjtën gjë. Ndërsa, Borhes në ligjëratën e tij të katërt të Nortonit thotë se është paragjykim mjaft i përhapur se asnjë përkthim s’i afrohet kurrkund origjinalit. Përveç këtyre, janë dhënë shumë definicione e mendime se ç’është përkthimi. Po për ju ç’është përkthimi?
Përgjigje: Siç shihet, ndërmjet përkthyesit dhe autorit, përherë ka njëfarë marrëdhënie të ndërlikuar dhe, kësisoj, thënia “traduttore, traditore” përherë qëndron. Është e padyshimtë që roli i përkthyesit është vendimtar. Ai gati-gati zë vendin e autorit në veprën e përkthyer.
Franz Rosenzweig thotë: Përkthimi është një zanat prej shërbëtori. Qysh këtu lind drama e përkthyesit. Por vuajtja e vërtetë e tij është se ai endet pa pushim midis besnikërisë dhe tradhtisë. Çfarë duhet të zgjedhë ai? Kujt t’i qëndrojë besnik? Veprës origjinale apo gjuhës së tij? Gjithsesi, përkthimi ka filluar qysh kur kanë lindur gjuhët njerëzore dhe është aq i domosdoshëm sa edhe krijimi.
Gjithsesi, puna e përkthyesit ka diçka magjike. Dihet që fjalët kanë një fuqi të jashtëzakonshme, sepse gjërat ekzistojnë kur emërtohen. Pa forcën që u jep emërtimi, gjërat do të ekzistonin vetëm në mendimin tonë, në brendësinë tonë, por nuk do të ishin të vërteta, reale, nëse nuk do të kishin një emër. “Mrekullia” e përkthimit shpesh qëndron në atë se një përkthim i arrirë mund të zgjojë në gjuhën e përkthyer mundësi më të mëdha edhe sesa vetë shkrimi i diçkaje në atë gjuhë.
Pyetje: Disa përkthimin e quajnë si “dështim të pashmangshëm” ose “dështim produktiv”. A mund të flisni më shumë për potencialin krijues të përkthimit që nuk ka – ndoshta asnjëherë – plotësisht sukses?
Përgjigje: Në vija të trasha, përkthyesi ka dy rrugë për të përkthyer: E para: t’i qëndrojë besnik origjinalit, domethënë gjuhës së autorit. Kësaj mënyre Schleiermacher i thoshte: “të përcjellësh lexuesin tek autori”. Në këtë rast, në njëfarë mënyre, përkthyesi tradhton gjuhën, në të cilën e çon veprën artistike, domethënë, lexuesin, bashkatdhetarin e tij. Për pasojë, mund të ketë vështirësuar kuptimin apo më mirë perceptimin dhe përjetimin e saktë të situatave dhe personazheve të veprës.
E dyta, e kundërta e së parës: nëse vepra shqipërohet, siç bënte i madhi Fan Nol, në këtë rast Schleiermacher do të thoshte: “të përcjellësh autorin tek lexuesi”, domethënë, përkthyesi ka arritur ta bëjë veprën tejet të kuptueshme për lexuesin, veç atëherë kultura e veprës origjinale do të ndjehet e “vjedhur” apo “e dëmtuar”, domethënë, përkthyesi ka tradhtuar origjinalin, autorin.
Pyetje: Ju si filluat me përkthimin?
Përgjigje: Përkthimi i parë, një shtysë dhe sprovë rinore, ka qenë në vitin e tretë të shkollës së mesme. Për fatin tim të mirë, në gjimnazin “Ali Demi”, në Vlorë, mësoheshin dy gjuhë të huaja: rusisht dhe frëngjisht. Në një revistë letrare sovjetike, të asaj kohe, lexova një tregim të shkurtër të një autori sovjetik nga vendet e Kaukazit. M’u mbush mendja ta përktheja atë tregim dhe e përktheva. Mësuesit të rusishtes dhe atij të letërsisë u pëlqeu dhe e vendosën te këndi “Letrari i Ri”.
Më vonë, aty nga fillimi i viteve ’70, në një revistë të viteve ’30, të cilën e gjeta te librat e tim ati, lexova një tregim të një autoreje franceze. E përktheva dhe ia nisa një organi letrar të kohës. Natyrisht nuk u botua, pasi duhet të jetë konsideruar i dëmshëm për edukimin “revolucionar” të kohës. Nuk e di, nga frika apo nga inati, qysh atëherë, hoqa dorë nga përkthimi.
Shumë më vonë, kur jetoja në Amerikën Latine. Aty nga viti 2000, rastësisht, në një revistë letrare në Buenos Aires, lexova tregimin «Thuaju të mos më vrasin», të shkrimtarit meksikan Huan Rulfo. U mahnita me artin magjik të tij dhe, njëherazi, më erdhi turp për mjerimin tim: pse nuk njihja një shkrimtar të tillë. Menjëherë, gjeta dhe lexova gjithë veprën e tij. Ishte një zbulim i madh për mua. Një shkrimtar vetëm me dy vepra letrare: «Rrafshina në flakë» (Vëllim me tregime, 1954) dhe «Pedro Paramo» apo «Murmurimat» (Roman, 1956), veç ishte më përfaqësuesi i Realizmit Magjik dhe i Boom-it, në oqeanin e letërsisë latinoamerikane, pothuaj i panjohur në Shqipëri. Thashë me vete: Nuk do të vdes pa e përkthyer në shqip këtë autor të magjishëm. Vite më pas, iu futa veprës letrare të Rulfos. Po kështu më ndodhi edhe me shkrimtarin tjetër latinoamerikan, nobelistin e mëvonshëm, Mario Vargas Josa. Kur lexova romanin e tij «Festa e cjapit», m’u duk se e kishte shkruar enkas për ne shqiptarët dhe vendosa t’ia jap lexuesit shqiptar këtë kryevepër. Kësisoj, iu futa sërish përkthimit.
Pyetje: Cilat janë sfidat e përkthimit nga gjuha spanjolle në gjuhën shqipe?
Përgjigje: Kur nis të përkthej një vepër letrare nga spanjishtja në shqip, më shumë rëndësi i kushtoj shqipes. Natyrisht, çdo gjuhë ka pasuritë dhe mangësitë e veta. Shqipja, krahasuar me spanjishten dhe gjithë gjuhët moderne, ka një pasuri të madhe që atyre u mungon. Ka mënyrën dëshirore dhe habitore që ato nuk e kanë. Nuk më vjen mirë, kur shikoj që një folje e përkthejnë në mënyrën lidhore, siç është në origjinal, dhe jo në mënyrën dëshirore, siç duhet në shqip. Në shqip thuhet “rroftë” dhe jo “të rrojë”. Po ashtu folja në mënyrën habitore e shpreh habinë, çmeritjen, me një folje të thjeshtë, që shumë gjuhëve u mungon dhe në vend të saj mund të përdorin mjete gjuhësore të tjera. Mënyrat dëshirore dhe habitore në gjuhën tonë u japin foljeve ngarkesa emocionale, gjë që mungon te gjuhët moderne.
Por, krahasuar me shqipen, spanjishtja, si edhe disa gjuhë të tjera simotra të saj, ka pasuritë e veta. Fjala vjen: fjalët “mbesë” dhe “nip” në shqip emërojnë fëmijët e vëllait dhe të motrës, por edhe ata të djalit dhe vajzës. Kurse spanjishtja, anglishtja, frëngjishtja apo portugalishtja, ka emërtime të veçanta për secilën kategori. Ky ndryshim, midis shqipes dhe spanjishtes mua më ndihmon që përkthimi të jetë sa më i pasur nga ana leksikore.
Pyetje: Kur hasni në fjalë, koncepte apo zhargone që ndoshta janë “të papërkthyeshme”, si i trajtoni ato?
Përgjigje: Më pëlqen kjo pyetje. Vështirësitë, dilemat dhe të papriturat janë të zakonshme në punën e përkthyesit. Po jap një shembull nga puna ime si përkthyes:
Ja minitregimi “Kurthi” i të madhit Borhes:
Tmerri i tij i vërtetë ishte, kur Qezari, tek këmbët e statujës, i rrethuar dhe i goditur prej thikave të pandalshme të miqve, mes fytyrave dhe teheve zbulon atë të Mark Brutit, të preferuarit të tij, e pse jo birit të tij, dhe atëherë dorëzohet e thërret: “Tu quoque, Brute, fili mi?” (Edhe ti, Brut, biri im?!); një klithmë patetike kjo që e kanë rrokur Shekspiri dhe Kevedoja.
Fatit i pëlqejnë përsëritjet, variantet, simetritë; nëntëmbëdhjetë shekuj më vonë, në jug të provincës së Buenos Airesit, një fshatar sulmohet nga disa fshatarë të tjerë dhe, kur rrëzohet, njeh birin e tij të adaptuar dhe i thotë me qortim të butë dhe habi të plogët (këto fjalë duhen dëgjuar, jo lexuar): “Pero, che!” (Edhe ti, ore?!). Pastaj e vrasin dhe ai nuk e di se po vdes që të përsëritet një skenë.
Siç e shihni është një minitregim tejet lakonikë, art borhian. Por dua të qëndroj te shprehja Pero, che!, për të cilën vetë Borhesi thotë: “Këto fjalë duhen dëgjuar, jo lexuar”. Dhe e ka fjalën për një lexues vendas (argjentinas), lëre më, një i huaj. Personazhi i Borhesit ndodhet në të njëjtën situatë, si Jul Qezari, dhe njësoj si ai shqipton vetëm ato dy fjalë aq lakonike.
Por në këtë rast, fjala është tjetërkund. Te vështirësia e përkthyesit, që, nganjëherë, është gati e pakapërcyeshme.
Che (çe) është një fjalë që përdoret vetëm në Argjentinë dhe Uruguai, por në asnjë vend tjetër spanjishtfolës. Në të dy vendet e mësipërme, kështu i drejtohen një të afërmi, një shoku, një miku, qoftë mashkull apo femër. Është një mënyrë e veçantë të drejtuari që shpreh afërsi, ngrohtësi, intimitet. Argjentinasi i famshëm, Ernesto Gevara (Ernesto Guevara) njihet Çe Gevara (Che Guevara), vetëm se në Meksikë, ku ishte student për mjekësi, u drejtohej shokëve dhe miqve të tij: Ej, Çe! Ç’kemi, Çe? Tungjatjeta, Çe!… Dhe të tjerët që s’e përdornin këtë fjalë, apo nuk e njihnin këtë mënyrë të drejtuari, nisën ta quanin Çe dhe jo Ernesto.
Pero, che! Kaq thotë personazhi i Borhesit dhe i lë që ta vrasin. Ad literam, do të përkthehej: Po ti, ore! Por, një lab, në një situatë të tillë do të thoshte: Edhe ti, more derëbardhë?!, apo: Po ti, ç’pate, a t’u shoftë?!, etj. Një shkodran mund të thoshte: Ç’ban, o nieri i mirë?! Po ka shprehje nga më të ndryshmet për të shprehur njëherazi, habi, dhimbje, lëshim, falje, e ku di unë, ama, kurrsesi mallkim, në një situatë të tillë.
Dhe kjo është një dilemë e madhe për përkthyesin. Pra, përsëri: Traduttore, traditore.
Pyetje: Thuhet se përkthyesit më të mirë dalin nga katedrat e letërsisë. Sa pajtoheni me këtë dhe a mendoni që duhet të specializohen të gjithë përkthyesit?
Përgjigje: Për këtë nuk di të ç’të them, sepse unë, si përkthyes, nuk kam dalë nga ajo derë.
Pyetje: Një studiues francez në një gazetë pas përkthimit të Edgar Alan Poes në frëngjisht ka thënë se ka dy shkrimtarë me emrin Edgar Alan Poe, njëri është amerikan – shkrimtar shumë mesatar, i dyti është francez – shkrimtar shumë gjenial. Kjo ka ndodhur pasi që është përkthyer Edgar Alan Poe në frëngjisht. A mendoni që mund të ketë raste të tilla, kur vepra e përkthyer është më e pasur artistikisht se vepra në origjinal?
Përgjigje: Të njëjtën gjë do të thosha unë për Fan Nolin që ka përkthyer “Korbin” e Edgar Alan Poes dhe për Sejfulla Maishovën (Lame Kodra) që ka përkthyer poezinë “Zgalemi” të Maksim Gorkit. Markes (Gabriel García Márquez) thotë se romani i tij i famshëm “Njëqind vjet vetmi” i kishte pëlqyer më shumë, kur e lexoi të përkthyer në anglisht. Madje, ishte edhe merita e përkthyesit në anglisht që autori fitoi çmimin Nobël me këtë roman.
Pyetje: Keni përkthyer shumë autorë si Mario Vargas Llosa, Juan Rulfo, Pilar Adón, Roberto Bolanjo, Carlos Fuentes, Ernesto Sabato, Khalil Gibran, e të tjerë. Cili autor ka qenë më i vështiri për t’u përkthyer për ju dhe cilin nga këto përkthime e vlerësoni si më të mirin?
Përgjigje: Përkthime të vështira për mua kanë qenë romani “Mbi heronjtë dhe varret” i Ernesto Sabatos dhe vepra e Juan Rulfos: “Pedro Paramo” dhe “Rrafshina në flakë”. Vështirësia e romanit të Sabatos ishte gjuha e personazheve të pashkollë, me origjinë italiane, të cilët flisnin gjuhën e rrugës, një zhargon, që në Buenos Aires quhet e folme “portenjo”. Për këtë më ndihmoi im bir, Erioni (përkthyes i spanjishtes, shumë më i mirë nga unë), i cili e njihte mirë të folmen “portenjo”, pasi atje e kaloi adoleshencën.
Për sa i përket përkthimit të Rulfos ndodhi ajo që thashë te përgjigja e pyetje “si e filluat përkthimin?” Magjia e artit të këtij autori më robëroi, kësisoj vendosa ta përkthej. Vite më pas, iu futa veprës letrare të Rulfos. Pasi mbarova “Pedro Paramon”, pata fatin të takoj shkrimtarin spanjoll Havier Serkas (Javier Cercas), autorin e romanit interesant Ushtarët e Salaminës, përkthyer në shqip prej Bashkim Shehut. Nga Serkas mora vesh se Rulfo nuk qenkësh njohur sa duhej si shkrimtar i madh, vetëm sepse përkthimi i tij në anglisht kishte qenë i dobët. Duke pasur parasysh këtë gjëmë (po e quaj kështu përkthimin e keq) që i ishte bërë këtij shkrimtari dhe gjuhës së tij sa rurale aq edhe universale. M’u desh të kërkoja dhe të gjeja një fjalor të spanjishtes së veçantë së shtetit meksikan Halisko (Jalisco), ku ka lindur Rulfo dhe ku ndodhin ngjarjet e veprës së tij. Kësisoj, iu ktheva disa herë përkthimit të veprës së tij, duke punuar me gjongulin më të madh dhe dëshirën më të zjarrtë, për ta bërë këtë autor të fliste sa më shqip. Them se veprat e këtyre dy autorëve që, edhe pse ishin të vështirë, i kam përkthyer më mirë.
Pyetje: Tani jeni duke punuar me romanin “Don Kishoti i Mançës” të Miguel de Cervantes-it. Kur ktheheni në kohë dhe e shikoni përkthimin që i bëri Noli kësaj vepre, si e vlerësoni?
Përgjigje: Para shtatë a tetë vjetësh, miqtë e mi, Agron Tufa dhe Moikom Zeqo, secili më vete, më kishin thënë të përktheja “Don Kishotin”. Si njërit ashtu edhe tjetrit i thashë se nuk mund të matesha me Nolin. Gjithsesi, ata kishin një argument të fortë: shqipja e Nolit është shqipja e njëqind vjetëve të shkuar dhe dihet që çdo gjuhë evoluon, pasurohet dhe pëson ndryshime, kësisoj, shqiptarët, sidomos brezi i ri, shqipen e para njëqind viteve e kanë të vështirë ta kuptojnë. Megjithatë, nuk e mora guximin të matesha me Nolin e madh. Por, para një viti e gjysmë më thirri poetja dhe botuesja Rita Petro dhe nuk m’u nda, derisa më bindi që t’i futem përkthimit të “Don Kishotit”.
Pyetje: Për fund, cila është këshilla juaj për përkthyesit e rinj?
Përgjigje: Së pari: nëse nuk e zotërojnë mirë shqipen dhe nëse nuk e kanë talentin e krijuesit letrar, të mos i futen përkthimit të një vepre letrare. Së dyti: të jenë të vetëdijshëm për thënien “traduttore, traditore” dhe të zgjedhin të jenë në anën e lexuesit./FolDrejt/
