Nga: Jorge Luis Borges (Buenos Aires, 1951)
Përktheu: Bajram Karabolli
Në librin e tetë të “Odisesë” thuhet se perënditë endin fatkeqësi që brezat e ardhshëm të kenë për çfarë të këndojnë; në deklaratën e Malarmesë, tridhjetë shekuj më vonë: “Bota ekziston për t’u shkruar në një libër”, duket se përsëritet i njëjti koncept për një përligjje estetike të së keqes.
Megjithatë, të dy teleologjitë nuk përkojnë tërësisht; ajo e grekut i takon epokës së fjalës së thënë, ndërsa ajo e francezit i takon epokës së fjalës së shkruar. Te njëra flitet me këngë, te tjetra flitet me libër. Një libër, çfarëdo libri, është për ne një objekt i shenjtë; Servantesi, i cili ndoshta nuk i dëgjonte të gjitha ato që thoshin njerëzit, lexonte edhe “letrat e grisura që gjente rrugës”. Zjarri, në një nga komeditë e Bernard Shout, kërcënon bibliotekën e Aleksandrisë; dikush bërtet se do të digjet kujtesa e njerëzimit, dhe Cezari thotë: “Lëreni të digjet. Është një memorie turpesh”. Cezari historik, sipas mendimit tim, mund ta miratonte apo jo mendimin që i jep autori, por nuk do ta gjykonte, ashtu si ne, si një shaka sakrilegj. Arsyeja është e qartë: për të lashtët fjala e shkruar nuk ishte gjë tjetër veçse zëvendësuese e fjalës së thënë.
Është e famshme që Pitagora nuk shkroi; Gomperz (Griechische Denker, 1, 3) thotë që veproi ashtu ngaqë kishte më shumë besim te virtyti i mësimit të folur. Me forcë më të madhe se abstenimi i thjeshtë i Pitagorës është dëshmia e qartë e Platonit. Ky, te “Timeo”, pohon: “Është e rëndë detyra të zbulosh bërësin dhe atin e këtij universi, por, edhe po ta zbulosh, është e pamundur t’ua thuash të gjithë njerëzve”, ndërsa te “Fedro” na rrëfen një fabul egjiptiane kundër shkrimit (mësimi i të cilit bën që njerëzit të lënë pas dore ushtrimin e kujtesës dhe kjo të varet prej simboleve), dhe thotë se librat janë si figura të pikturuara, “që duken të gjalla, por nuk i përgjigjen me asnjë fjalë pyetjeve që mund t’u bësh”. Për të zvogëluar apo për të eliminuar këtë vështirësi mendoi dialogun filozofik. Mësuesi e zgjedh nxënësin, por libri nuk i zgjedh dot lexuesit e vet, se mund të jenë të këqij apo budallenj; ky dyshim platonik gjendet edhe te fjalët e Klementit të Aleksandrisë, njeri i kulturës pagane: “Më e arsyeshme është të mos shkruash, por të nxësh vetë dhe t’i mësosh të tjerët me gojë, sepse e shkruara mbetet” (Stromateis), dhe në të njëjtin traktat: “Të shkruash në një libër të gjitha gjërat është njësoj si të lësh një shpatë në duart e një fëmije”, që vjen gjithashtu nga evangjelistët: “Mos u jepni qenve për ushqim gjëra të shenjta! Mos ua hidhni derrave margaritarët tuaj, sepse ata vetëm do t’i shkelin me këmbë, e pastaj do të hidhen kundër jush për t’ju sulmuar!” (Mateu, 8:6).
Klementi i Aleksandrisë ka shfaqur dyshimin e tij për shkrimin në fund të shekullit II; në fund të shekullit IV nisi procesi mendor që, me kalimin e shumë brezave, do të kulmonte me mbizotërimin e fjalës së shkruar mbi atë të folur, me epërsinë e penës mbi zërin. Një rastësi e admirueshme ka bërë që një shkrimtar të fiksojë çastin (gati e teproj kur e quaj çast) kur filloi ky proces i madh. Në librin e tij “Rrëfime”, Shën Agustini tregon: “Kur Ambrosini lexonte, e kalonte vështrimin mbi faqet e librit dhe kuptimi depërtonte në shpirtin e tij, pa shprehur asnjë fjalë e pa lëvizur fare gjuhën. Shpesh – sepse askujt nuk i ndalohej të hynte, madje pa pasur as zakonin për të njoftuar se kush ishte – e shikonim të lexonte ashtu në heshtje të plotë, asnjëherë ndryshe, dhe atëherë, pas disa çasteve, iknim duke marrë me mend se ai interval i shkurtër që i jepej për të ripërtërirë shpirtin e tij të lirë nga rrëmuja e çështjeve të tjera, nuk donte të merrej me gjë tjetër, ndoshta mosbesues se një dëgjues, i ndërgjegjshëm për vështirësitë e tekstit, do t’i kërkonte shpjegim për çka nuk kuptonte, apo do të donte të diskutonte me të, sepse nuk mund të lexonte dot gjithë ata vëllime, siç dëshironte. Unë them se lexonte në atë mënyrë për të ruajtur zërin që i kapej me lehtësi. Gjithsesi, cilido të ishte qëllimi i atij njeriu, pa dyshim qe i mirë”. Shën Agustini ishte dishepull i Shën Ambrosinit, peshkopi i Milanos deri në vitin 384; tridhjetë vjet më vonë, në Numidi, hartoi “Rrëfimet” e tij dhe ende e shqetësonte ajo pamje e veçantë: një njeri në një dhomë, me libër në dorë, duke lexuar, pa shqiptuar fjalët*.
Ai njeri, duke mos i përfillur shenjat zanore, kalonte drejtpërdrejtë nga shenja e shkrimit tek intuita; arti i çuditshëm që po fillonte, arti i të lexuarit me zë të ulët, do ta shpinte drejt pasojave të mrekullueshme. Pas shumë vitesh, do ta shpinte te koncepti i librit si qëllim dhe jo si instrument i një qëllimi. (Ky koncept mistik, i transferuar në letërsinë profane, do të përcaktonte destinacionet e jashtëzakonshme të Floberit dhe të Malarmesë, të Henri Xhejmsit dhe Xhejms Xhojsit). Në nocionin e një Zoti që flet me njerëzit për t’i urdhëruar për diçka apo për t’i ndaluar për diçka, duke u vënë përpara Librin Absolut, Shkrimin e Shenjtë. Për myslimanët, “Kurani” (ose Libri Qitap), nuk është një vepër e thjeshtë e Zotit, si amshimi i Tij apo zemërimi i Tij. Në kapitullin XIII lexojmë se teksti origjinal, Nëna e Librit, është e depozituar në Qiell. Muhamed-al-Gazali, Algazeli i skolastikëve, ka deklaruar: “Kurani riprodhohet në një libër, shqiptohet në një gjuhë, ruhet në zemër e, megjithatë, vazhdon të rrojë pranë Zotit dhe nuk e ndryshon pamjen e vet në faqet e shkruara dhe në gjykimet humane”. Zhorzh Salle vë re se ky Kuran i pakrijuar nuk është gjë tjetër veçse ideja apo arketipi i tij platonik; është e mundshme që Algazeli t’u drejtonte arketipëve njoftime të Islamit nëpërmjet Enciklopedisë së Vëllezërve të Pastërtisë** dhe Avisenës, për të përligjur nocionin e Nënës së Librit.
Edhe më ekstravagantë se myslimanët qenë çifutët. Në kapitullin e parë të Biblës së tyre gjendet sentenca e famshme: “Dhe Zoti tha: të ketë dritë; dhe u bë dritë”; kabalistët arsyetuan se virtyti i këtij urdhri të Zotit erdhi përmes shkronjave të fjalëve. Traktati “Safer Yetsirah” (Libri i Edukimit), i botuar në Siri ose në Palestinë, aty nga shekulli VI, zbulon se Jehovai i Ushtrive, Perëndia e Izraelit dhe Zoti i Gjithëfuqishëm, krijoi universin me anë të numrave themelorë që fillojnë nga një deri në dhjetë, po ashtu edhe njëzet e dy shkronjat e alfabetit. Që numrat të jenë instrumente apo elemente është dogmë e Pitagorës dhe e Jamblikos; që të jenë edhe shkronjat është tregues i qartë i kultit të ri të shkrimit. Paragrafi i dytë i kapitullit të dytë lut: “Njëzet e dy shkronja themelore: Zoti i vizatoi, i skaliti, i kombinoi, i peshoi, i shkëmbeu, dhe me to bëri gjithçka që është dhe gjithçka që do të jetë.” Pastaj u zbulua se cila shkronjë ka fuqi mbi ajrin dhe cila mbi ujin, cila mbi zjarrin dhe cila mbi diturinë, cila mbi paqen dhe cila mbi hirin, cila mbi gjumin dhe cila mbi zemërimin, u zbulua se si (për shembull) shkronja “kaf”, që ka fuqi mbi jetën, ka shërbyer për të formuar diellin në botë, të mërkurën në vit dhe veshin e majtë në trup.
Të krishterët shkuan më tutje. Mendimi se hyjnia kishte shkruar një libër i bëri të imagjinojnë se kishte shkruar dy, dhe se tjetri ishte universi. Në fillimet e shekullit XVII, Franc Bekon deklaroi te “Advancement of Learning” e tij se Zoti na ofronte dy libra që të mos bënim gabim: i pari, vëllimi i Shkrimeve që tregon vullnetin e Tij; i dyti, vëllimi i krijesave që tregon fuqinë e Tij dhe se ky është çelësi për të. Bekoni kishte ndërmend të bënte shumë më tepër se një metaforë; mendonte se bota mund të reduktohej në forma thelbësore (në temperatura, dendësi, pesha, ngjyra), që përbënin, në numër të kufizuar, një “abecedarium naturae” apo seri shkronjash me të cilat shkruhet teksti universal***. Sir Tomas Broun, aty nga viti 1642, konfirmoi: “Dy janë librat në të cilët mësoj teologjinë: Shkrimi i Shenjtë dhe ai dorëshkrim universal e publik që është i qartë për të gjithë sytë. Ata që nuk e panë dot tek i pari, e gjetën te i dyti” (Religio Medici, I, 16). Në të njëjtin paragraf lexojmë: “Gjithë gjërat duken artificiale, sepse Natyra është Arti i Zotit.” Kaluan dyqind vjet dhe skocezi Karlajl, në vende të ndryshme pune dhe veçanërisht në esenë mbi Kaliostron, e kapërceu hamendjen e Bekonit; ai vulosi që historia universale është Shkrim i Shenjtë që deshifrojmë dhe shkruajmë në mënyrë të pasigurt dhe në të cilën na shkruajnë. Më vonë, Leon Bloi ka shkruar: “Nuk ka mbi tokë një qenie humane të aftë që të pohojë se cili është. Askush nuk e di se çfarë ka ardhur të bëjë në këtë botë, kujt i takojnë veprimet e tij, ndjenjat e tij, idetë e tij, as cili është emri i tij i vërtetë, i pavdekshmi Emër i tij, në regjistrin e Dritës. Historia është tekst liturgjik i pafund, ku ‘jotat’ dhe pikat nuk vlejnë më pak se versët apo kapitujt e plotë por rëndësia e njërit apo tjetrit është e papërcaktueshme dhe ndodhet thellësisht e fshehur” (“L’âme de Napoleón”, 1912). Sipas Malarmesë, bota ekziston për një libër, sipas Bloit, jemi verse, fjalë apo shkronja të një libri magjik, dhe ky libër që s’mbaron kurrë është e vetmja gjë që ka kjo botë: “Më mirë të thuash se është vetë bota.”
____________
* Komentatorët na thonë se, në atë kohë, ishte zakon të lexohej me zë të lartë, për ta kapur më mirë kuptimin, sepse nuk kishte shenja pikësimi e as ndarje fjalësh, po ashtu lexohej së bashku për të zbutur apo kapërcyer vështirësitë e mungesës së kodikëve. Dialogu i Luçiano Samosatës, “Kundër një blerësi të paditur librash”, përmban një dëshmi të atij zakoni të shekullit II. (Shënimi i autorit).
** Në veprat e Galileut sundon koncepti i universit si libër. Seksioni i dytë i antologjisë së Favaros (Galileo Galileo: “Pensieri, motti e sentence”, Firence, 1949) titullohet “Il libro della Natura”. Po kopjoj paragrafin në vazhdim: “Filozofia është shkruar në atë libër shumë të madh, i cili përherë është i hapur para syve tanë (dua të them, universi), por që nuk kuptohet, nëse nuk studiohet më përpara gjuha në të cilën është shkruar. Gjuha e këtij libri është matematika dhe germat janë trekëndëshat, rrathët dhe figurat e tjera gjeometrike. (Shënimi i autorit).
*** Vëllezërit e Pastërtisë apo Vëllezërit e Sinqeritetit ose Miqtë Besnikë – një grup filozofësh arabë në Basra të shekullit X, të cilët shkruan një vepër filozofike, e njohur si “Letra të Vëllezërve të Pastërtisë apo Enciklopedia e Vëllezërve të Pastërtisë”, dhe që përbën një nga veprat më të shquara të prodhimit filozofik mysliman mesjetar.
