*Nga Samet Vata
Njerëzorja është një ideal. Në imazhin e saj njeriu sheh Veten e tij më të lartë (mbi-Veten) në të cilën dëshiron që të aderojë. Në të vërtetë, të qenit i pranishëm në audiencën e Njerëzores, më tepër sesa një dëshirë, është një mision, një proçes i shenjtë në të cilin angazhohet çdo individ i cili është i vetëdijshëm se ekzistenca e tij në botë është me një qëllimësi të caktuar. Këtë qëllimësi njeriu e ka mësuar në mënyrë të vazhdueshme prej shpalljes hyjnore e cila herë pas here i rikujton njeriut se ai është i vetmi i cili mund ta ushtrojë aftësinë e njohjes së realitetit të gjërave. Njohja (marifeti) në traditën islame nuk është thjesht kategori epistemike, por në të njejtën kohë ontologjike. Pra, njohja e realitetit të gjërave njeriun e purifikon nga aspekti qenësor, duke bërë që përndritja intelektuale të shoqërohet edhe me përvojë ekstatike. Sikurse ndodhi me Arkimedin e Greqisë, i cili kur bëri zbulimin e tij, nga ekzaltimi thirri “Eureka”.
Proçesi drejt realizimit të Njerëzores brenda secilit është një udhëtim i cili nuk realizohet individualisht, i distancuar prej botës, por është një veprimtari që implikon domosdoshmërisht marrëdhënien me të tjerët, për shkak se njeriu është qenie sociale për nga natyra e tij dhe realizimin e tij e arrin përmes përfshirjes në sferën shoqërore. Kurani thotë (Huxhurat, 13) se është prej dhuntisë Hyjnore ekzistenca e larmishmërisë shoqërore, me qëllim që njeriu të jetë i aftë ta ushtrojë aftësinë e tij për të njohur (li-tearafu) atë nga e cila ai është të-huajësuar më herët. Në kuadër të kësaj mund të thuhet se duke qenë se çdo individ është i aftë (potencialisht) ta ushtrojë aftësinë e njohjes për të përsosur Njerëzoren në vete, atëherë respekti dhe kujdesi ndaj secilit individ është në thelb të vetë proçesit të Njerëzores. Për këtë Kanti thoshte në njërin prej imperativëve të tij kategorikë se “njeriu duhet vlerësuar gjithmonë edhe si qëllim dhe jo vetëm si mjet.” Për arsye se realizimi i Vetes është aftësi e gjithkujt dhe si e tillë nuk duhet t’i privohet askujt.
Pra, në momentin që individi bëhet pjesë e një shoqërie të caktuar, për të ruajtur të padëmtuar këtë aftësi të lartë të qenies njerëzore, pra për tu bërë Njerëzor dhe për t’i dhënë mundësi të tjerëve për tu Bërë, i duhet që të ketë njohje të një kodi sjelljeje. Në traditën Islame, ky kod njihet si Ahlak, term ky i cili nënkupton tërësinë e rregullave të etikës së individit besimtar, të përcjella këto nga Shpallja Hyjnore dhe të porositura nga tradita konstituitive e ë dërguarit të Zotit a.s. Ahlaku në vetvete ka përmasë mekanike dhe konsiston në dituri e cila mund të përfitohet në mënyrë konvencionale. Sikurse tregohet edhe në njërën prej traditave të përcjella nga Pejgamberi a.s ku thotë se: “Unë jam dërguar për t’i përsosur moralet e larta.” Nga këtu mund të kuptohet se ahlaku është dituri, e cila përftohet me edukim dhe patjetër kërkon edukatorin e saj të posaçëm.
Mirëpo, për konceptin e etikës, në traditën islame, veçanërisht në traditën e tesavvufit është përdorur termi Edep, i cili e ka në të njejtën kohë kuptimin e etikës, por në një konotacion estetik. Edepi nuk implikon imponim nga lart-poshtë të sjelljes, por nga brenda-jashtë, duke qenë kështu në përputhje me vullnetin e lirë të individit. Sikurse do të thosht Kanti: “Vepro në atë mënyrë sikur do të dëshiroje që veprimi yt të ishte universal.” Pra akti i veprimit të dalë së brendshmi, me qëllim që të jetë në vazhdën e proçesit të universalizimit të vetes, pra të Njerëzores.
Edepi është ahlak i ngjyrosur me emocion. Ai qëndron në mesataren e artë, për të cilën Aristoteli thotë se është pika në të cilën njeriu mund ta përjetojë lumturinë (eudaimonia). Është shumë interesant një fragment Kuranor ku Allahu xh.sh thotë për pejgamberin a.s i cili gjendej në audiencën Hyjnore gjatë ngjitjes në Miraxh: “shikimi (i Muhammedit) as nuk lakoi e as nuk tejkaloi.” (Nexhm, 17).
Në këtë panorakë meta-historike na paraqitet imazhi i kategorisë më të lartë të Njerëzores, ai i pejgamberit të Zotit. Në proçesin e edukimit shpirtëror, syri është personazhi më i vështirë dhe më problematik për tu edukuar, pasi në masë të madhe është i ndikuar nga sub-koshienca e njeriut dhe vazhdimisht i shmanget kontrollit të vetëdijes. Përmendja e shikimit të kujdesur në këtë verset Kuranor, tregon se pejgamberi i Zotit tashmë ishte në gradën më të lartë të Edepit.
Krahas kësaj, në këtë varg i shohim të përmendura edhe dy ekstreme, lakim-tejkalim. Në mënyrë të tërthortë lë të kuptohet se tashmë Pejgamberi i Zotit gjendet në mesataren e artë. Pra në kategorinë më të lartë estetike të mirësjelljes. Veçanërisht kur bëhet fjalë për situatat në të cilat ka ngarkesë emocionale dhe ankth, njeriu ka tendencën të tejkalojë kopetencat e tij, apo të injorojë atë që i ofrohet. Por një individ i cili vishet me edep dhe ecën në proçesin e Vet-njohjes ka mundësi që ta mbajë veten në kufijtë e mesatares së aftë, për faktin se edepi projekton te njeriu një fronesis, pra një urti praktike. Kjo urti është njohje që nuk vjen konvencionalisht, por zë vend si dhuratë hyjnore te individi, i cili tashmë ka nisur të ngjisë shkallët drejt Njerëzores. Në një prej traditave të tij të famshme, i Dërguari i Zotit thotë: “Mua më ka edukuar (edebeni) Zoti im.”
Angazhimi i vazhdueshëm drejt njohjes së Vetes, e pajton njeriun me hyjnoren, e cila bëhet pjesë e pandashme e individit. Në momentet delikate të ekzistencës, atëherë kur arsyeja mposhtet nga ankthi, zemërimi, apo ndonjë përvojë tjetër emocionale, është edepi ai i cili e ruan njeriun për të mos thyer balancën e tij, për të mos lakuar apo tejkaluar.
______________________
*Shkëputur nga Revista ‘Uji’/FolDrejt/
