Romani “Getsbi i madh” është sinonim i festave, shkëlqimit dhe magjepsjes – por ky është vetëm një nga shumë keqkuptimet rreth librit që filloi që nga botimi i tij i parë.
Pak personazhe në letërsi apo në të vërtetë në jetë mishërojnë një epokë me aq këmbëngulje sa Getsbi.
Pothuajse një shekull pasi u krijua, romantiku i dënuar, Scott Fitzgerald është bërë shkrimtari pas të cilit fshihet shampanja dhe festa të pafundme.
Emri i tij zbukuron gjithçka, nga banesat deri te dylli i flokëve dhe një kolonë me botim të kufizuar.
Tani është e mundur të ulesh në një divan Getsbi, të akomodohesh në hotelin Getsbi, madje të ushqehesh me një sandviç Getsbi.
Edhe pse i papajtueshëm tingëllon ky artikull i fundit, emërtimi i çdo gjëje sipas njeriut të njohur më parë si James Gatz duket më shumë se një prekje problematike.
Në fund të fundit, një mikpritës madhështor është vetëm një pjesë e identitetit të tij të ndërlikuar. Ai është gjithashtu një mashtrues, në sipërmarrjet kriminale, për të mos përmendur një ndjekës deluziv, spektakli i të cilit duket krejtësisht i çuditshëm.
Nëse ai mishëron potencialin e ëndrrës amerikane, atëherë ai ilustron edhe kufizimet e saj: ja një njeri, të mos harrojmë, fundi i të cilit është i destinuar të jetë sa i pakuptimtë aq edhe i dhunshëm.
Keqkuptimi ka qenë pjesë e historisë së “Getsbi i madh”, që në fillim. Duke iu ankuar mikut të tij Edmund Wilson, menjëherë pas botimit në vitin 1925, Fitzgerald deklaroi se “nga të gjitha recensionet, madje edhe më entuziastët, asnjëri nuk e kishte idenë më të vogël se për çfarë ishte libri”. Shkrimtarë të tjerë si Edith Wharton e admiruan shumë atë, por siç tregon kritikja Maureen Corrigan në librin e saj “So We Read On: How The Great Gatsby Came to Be”, recensentët e njohur e lexuan atë si trillim krimi dhe u nënshtruan përfundimisht prej tij. “Fitzgerald’s Latest A Dud”, u bë një titull në botën e Nju-Jorkut. Romani arriti shumë shitje dhe në kohën e vdekjes së autorit në vitin 1940, kopjet e një botimi të dytë shumë modest kishin mbetur prej kohësh.
Fati i Getsbi filloi të ndryshojë kur u zgjodh si një dhuratë nga ushtria amerikane. Me përfundimin e Luftës së Dytë Botërore, pothuajse 155 mijë kopje u shpërndanë në një botim special të Shërbimeve të Armatosura, duke krijuar një lexues të ri brenda natës. Me fillimin e viteve 1950, lulëzimi i Ëndrrës Amerikane e shpejtoi aktualitetin e romanit dhe në vitet 1960 ai u përfshi si një tekst i caktuar. Që atëherë është bërë një forcë kaq e fuqishme në kulturën pop, saqë edhe ata që nuk e kanë lexuar kurrë ndihen sikur e kanë ndihmuar, natyrisht, të ndihmuar nga Hollivudi.
Ishte viti 1977, vetëm pak vite pasi Robert Redford luajti në rolin kryesor të një adaptimi të skenarit të Francis Ford Coppola, që fjala Gatsbyesque u regjistrua për herë të parë.
Libri vetëm në dekadën e kaluar ka sjellë romane grafike, një film muzikal dhe një përvojë zhytëse teatrale. Që tani e tutje, ka të ngjarë të shohim edhe më shumë përshtatje dhe homazhe të tilla, sepse në fillim të këtij viti, e drejta e autorit e romanit skadoi, duke i mundësuar kujtdo që ta përshtatë atë pa leje.
Nëse e gjithë kjo i lë puristët e Fitzgeraldit të rrotullojnë perlat e tyre si rruaza shqetësimi, është shumë e mundur që ndërsa disa projekte të tilla mund të përjetësojnë më tej mitin se organizimi i një feste me temën e Getsbit mund të jetë diçka tjetër.
William Cain, një ekspert në letërsinë amerikane dhe profesoreshë e anglishtes Mary Jewett Gaiser në Kolegjin Wellesley, pajtohet se Nick është vendimtar për të kuptuar pasurinë e romanit.
“Fitzgerald mendoi pak për ta strukturuar atë në vetën e tretë, por në fund ai zgjodhi Nick Carraway, një tregimtar në vetën e parë që do të tregonte historinë e Getsbit dhe që do të ishte një ndërmjetës midis nesh dhe Getsbit.
Ne duhet t’i përgjigjemi dhe të kuptojmë Getsbin dhe, ndërsa ne e bëjmë këtë, mbetemi të vetëdijshëm se po i afrohemi atij përmes perspektivës shumë të veçantë të Nickut, dhe përmes marrëdhënies shumë ambivalente të Nickut me Getsbin, e cila është njëkohësisht plot lavdërime dhe plot kritika të ashpra, madje në disa momente përbuzje”, shprehet William Cain, një ekspert në letërsinë amerikane.
“Getsbi i Madh” ka krijuar në dekadën e fundit një adaptim filmi, një muzikal, një balet dhe një përvojë gjithëpërfshirëse teatrale
Në disa aspekte të tjera, romani nuk është veshur aq mirë. Ndërsa Fitzgerald tregoi se ku qëndronte besnikëria e tij duke theksuar shëmtinë brutale të besimeve supremaciste, ai i përshkruan në mënyrë të përsëritur afrikano-amerikanët si “para”. Romani bën leximin zhgënjyes edhe nga një këndvështrim feminist: personazheve të tij femra u mungon dimensionaliteti dhe liria, dhe në vend të kësaj shihen përmes prizmit të dëshirës mashkullore.
Megjithatë, në një shkallë mbresëlënëse, vëmendja e përtërirë e sjellë nga ndryshimi i ligjit tregon jo vetëm sa tërheqës dhe joshës mbetet teksti i romanit të Fitzgeraldit, por sa shumë i gjallë ka qenë gjithmonë. /Gazeta “Si”/
