Një nga ngjarjet më të mëdha në historinë e Ortodoksisë Shqiptare është dita e sotme, me çrast 96-vjetori i shugurimit prif të Fan Stilian Nolit. Në 4 dhjetor të vitit 1923, peshkopi i zgjedhur Theofan Noli u shugurua Mitropolit i Durrësit i Tiranës dhe Korçës, e cila në atë kohë nënkuptonte krijimin e selisë së qendrës ortodokse në Shqipëri.
Dorëzimi u krye nga Eksarku Patriarkal dhe Mitropoliti i Korçës, Jerotheo Andon Jaho, dhe Peshkopi i Beratit, Kristofor Kisi, kryepeshkopi i mëvonshëm i KOASh-it. Kështu, për herë të parë u formua Sinodi i Kishës Kombëtare në Shqipëri. Interesante se Kisha Ortodokse Shqiptare do kishte peripeci të shumta nga Greqia, por do kishte mbështetje nga Rumania dhe Rusia.
Kjo datë e shënuar ka disa të vërteta dhe mësime historike për sot dhe sidomos për nesër:
1.Dy hierarkë shqiptarë të Patrikanës Ekumenike, hirësitë Jorotheo dhe Kristofor, u kthyen në Shqipëri nga Turqia dhe iu bashkuan lëvizjes shqiptare për autoqefali, duke vënë Atdheun mbi gjithçka, në kundërshtim të udhëzimeve dhe kërcënimeve të Fanarit.
2.Krijimi i bërthamës së parë sinodike në Shqipëri njohu dhe përligji Kongresin e Beratit, i cili kishte shpallur autoqefalinë një vit më parë, dhe dha një shenjë fuqie dhe denjësie në të gjitha drejtimet.
3.Ngritja kanonike e Imzot Nolit në Mitropolit, i dha shtysë përdorimit të gjuhës shqipe në Kishë, duke imponuar përkthimet e tij liturgjike, kundër pretekstit të mëparshëm se statusi kishtar i Përkthyesit ishte i pikëpyetur.
4.Dorëzimi kanonik i Imzot Nolit lehtësoi riorganizimin dhe fuqizimin e diasporës shqiptare ortodokse në Amerikë, mbas largimit të tij nga Shqipëria, gjë që përndryshe do të ishte shumë e vështirë dhe me numra të cunguar.
5.Në Korçën e dhjetorit të vitit 1923 u shpalos një faqe e lavdishme në historinë tonë, andej nga doli një mesazh historik kaq i fortë, saqë Patrikana nuk mori masa ndëshkimore kundër tre hierarkëve, edhe pse Shqipëria ishte nën juridiksionin e saj.
Heshtja e Fanarit përligji kryengritjen shqiptare për mëvetësim kishtar dhe ndërgjegjësim kombëtar.
Kjo arritje e madhe, për të sjellë në gjuhë e trajtë vendore besimin ortodoks, u bë e mundur në sajë të një bashkëpunimi dhe bashkëveprimi midis veprimtarëve të ndriçuar, shtetit shqiptar, intelektualëve ortodoksë dhe besimtarëve, klerikë e laikë.
Ky konfiguracion sot është krejt i pamundur.
I përjetshëm kujtimi i tyre!
