Në dyvjetorin e largimit nga kjo botë e Uran Kostrecit më erdhi ndërmend filmi gjerman “Labirinthi i heshtjes”- një film që përshkruan rrugën e vështirë të një prokurori të ri, Johan Radman, për të zbuluar komplotin e disa institucioneve dhe degëve të mirënjohura qeveritare për të mbuluar krimet naziste nga Lufta e Dytë Botërore. Në film është një moment tejet i veçantë e domethënës, kur prokurori së bashku me gazetarin Tomas Gnilka janë përballë rrënojave të Aushvicit. Kur Gnilka, që kish qenë aty 17 vjeç me të rinjtë nazistë, e pyet prokurorin se çfarë shihte, prokurori i tha se shihte vetëm mure dhe rrënoja. “Ata histori që kanë ndodhur këtu do të mbeten thjesht rrënoja për sa kohë që shoqëria nuk do i njohë ato”, i tha gazetari prokurorit.
Nga Agim Baçi
Filmi, i cili ishte në vitin 2015 kandidat për “Oscar”, vë përballë njëri-tjetrit disa prej njerëzve që nuk kanë dëgjuar ndonjëherë për Aushvicin dhe disa tjerë që duan ta harrojnë atë të shkuar sa më shpejt që të jetë e mundur. Rrugëtimi i prokurorit në hetim e fut atë thellë e më thellë në një labirint fajesh e gënjeshtrash që shoqëria vazhdonte të bënte për të shkuarën. Por ajo çka ai do të zbulojë në fund, përmes kurajos për të mësuar dhe thënë deri tek e vërteta edhe për të atin e vet, është edhe çelësi që ndryshoi përgjithmonë Gjermaninë përballë të shkuarës së krimeve naziste.
Figura e prokurorit Johan Radmanit është bazuar te tre prokurorët të cilët përgatitën në vitin 1963 padinë për procesin gjyqësor të Aushvicit në gjykatën e Frankfurtit: Joachim Kügler, Georg Friedrich Vogel dhe Gerhard Wiese. Kujtimet e prokurorit Wiese për procesin gjyqësor janë hedhur në skenar.
Në fakt, kohë më përpara se të vinte ky film, sociologu dhe filozofi i famshëm polak, Zygmunt Bauman, në librin e tij “Holokausti dhe moderniteti”, kishte shprehur hapur shqetësimin lidhur me atë çfarë kish ndodhur me holokaustin, të cilin bota moderne, sipas tij, ka dashur ta shohë vetëm si një çast çmendurie, sikur i përket vetëm një segmenti shoqëror. Fiks ashtu siç ka ndodhur në Shqipëri ku shumë aktorë politikë e publikë kanë dashur ta shohin të shkuarën kriminale në diktaturë vetëm si një lajthitje të asaj kohe, pa pasoja për jetët tona.
Por në fakt, a mund ta shohim të shkuarën vetëm si fragment, si një lajthitje çasti që mbetet vetëm në një moment të historisë?
Uran Kostreci ishte një nga ata që ja kushtoi jetën përshkrimit të së shkuarës nën diktaturë, torturave në burgje e jashtë burgut, duke na dhënë një dëshmi të fortë të denatyrimit që i shkakton ai sistem qenieve njerëzore, dule na paralajmëruar se pasojat në shoqërinë tonë do vijojnë për aq kohë sa nuk elexojmë e nuk reagojmë ndaj së keqes. Uran Kostreci e bëri pa bujë, parkuar të bëjë heroin.
Për fat të keq, në Shqipërinë e pas vitit 1990 nga dëshira për të vrapuar drejt asaj që na kish munguar gjatë diktaturës, u praktikua ajo që Bauman e quajti “vetëshfajsim historik”, gjë që çoi një pjesë të shoqërisë në mosdashje të hapur për të dëgjuar çfarë krimesh kishin ndodhur realisht gjatë diktaturës. Kjo heshtje ndaj të shkuarës ka qenë një nga shkaqet që e keqja që pllakosi shoqërinë shqiptare për mbi gjysëm shekulli të bredhë ende lirisht rreth nesh. Si pasojë e këtij “vetëshfajsimi” është krijuar, në jo pak raste, ideja sikur debati mbi të shkuarën është thjesht një çështje historie dhe se i përket studiuesve të historisë apo politologjisë.
Pasojat e kësaj sjellje në Shqipëri kanë vijuar t’i vuajnë më shumë se kushdo ish të burgosurit politikë dhe ish pronarët, të cilët në shumë raste janë trajtuar si viktima, pa rehabilitimin e duhur që shoqëria ua kish borxh.
Ndërtimi i keq i zbardhjes së të shkuarës nisi me slloganin “bashkëfajtor-bashkëvuajtës”. Ky lexim hipokrit dhe tinzar i marrëdhënies fajtor-vuajtës e bëri ndëshkimin e së shkuarës të vështirë. Ky qëndrim tinzar ndaj së shkuarës nën diktaturë solli edhe ato ngjarje që kemi parë që po shohim edhe sot, se si shkollat dhe institucionet shqiptare nderojnë simbolikat e diktaturës duke përdorur fëmijët – hapa këto që kanë vulosur faktin se ne si shoqëri kemi dështuar në zbardhjen e së shkuarës kriminale që kaluan gjyshërit dhe prindërit tanë. “Mendo se çfarë di bëje ti po të kishe qenë pjesë e asaj kohe”, i thonin Rodmanit në filmin “Labirinthi I heshtjes” prokurorët e vjetër apo zyrtarë të ndryshëm, duke e shtyrë që ai të mos përpiqet që të zbardhë të shkuarën. Një dialog që i ka ndodhur thuajse kujtdo që në Shqipëri ka ngritur zërin në këto tridhjetë e tre vite për zbardhjen e së shkuarës.
Sociologët që janë marrë me studimet e krimeve, duke iu referuar nazizmit, fashizmit, e sidomos regjimeve totalitare që shfarosën miliona qytetarë, kryesisht të pafajshëm, kanë shprehur shqetësimin për faktin se, nëse nuk e shohim atë të shkuar si tentativë e përhershme të së keqes për të përmbysur vlerat shoqërore, atëherë do të jemi nën rrezikun e asaj të keqeje vazhdimisht.
E për aq kohë sa nuk do të tentojmë të lexojmë si duhet të keqen e ndodhur ne, edhe pse do të vijojmë të shprehim keqardhje për ata që u shfarosën apo vdiqën në burgje dhe kampe internimi, edhe pse do të kemi ditën e kujtesës për ata krime, edhe pse do të mbajmë fjalime prekëse për ata që u torturuan dhe u syrgjynosën, sërish ne nuk do të mund të nxjerrim të keqen që ka bërë fole në kokat tona.
Në fakt, vështirësitë që hasi prokurori gjerman në filmin “Labirinthi i heshjtes” për zbardhjen e krimeve naziste e kish paraprirë edhe politologu dhe filozofi francez, Chanta Millon –Delsol, përmes një pyetjeje në librin e tij “Idetë politike në shekullin e XX-të”. Ai pyeste: “Cila ishte ajo forcë që bëri bashkë inteligjencën e vendeve ish- komuniste, madje edhe elitën në mjaft shtete perëndimore, për të mbështetur apo simpatizuar regjimet totalitare, kriminale, që shfarosën miliona të pafajshëm?”
Një lloj përgjigje ndaj Delsol e ka dhënë nobelisti polak Çesllav Milosh, në librin e tij “Mendja e robëruar” ku shprehet se, “është dëshira jonë e brendshme për të mos besuar se njeriu mund të arrijë në krime aq të tmerrshme”. Edhe shkrimtari hebre, Filip David, në romanin e tij “Shtëpia e harresës dhe kujtesës”, shprehet se shpesh “fara e së keqes fshihet pas harresës”, ose më saktë “pas absurditetit të harresës ndaj të vërtetave”.
Ai shprehet se, “brezat tentojnë ta rishkruajnë historinë çdo 40 vjet, duke tentuar të mos kenë dëshmitarët e së shkuarës nëpër këmbë. Kështu humanizojnë të keqen në të shkuarën dhe kërkojnë të kontrollojnë të ardhmen”.
Sociologu Zygmunt Bauman, politologu Millon-Delsol, poeti dhe filozofi Çesllav Milosh apo kriminologu i madh norvegjez, Nils Christie, ngrejnë si alarm për shoqëritë postkomuniste pikërisht rutinizmin e së keqes, burokratizimin e krimit dhe sidomos neutralizimin e qëndrimeve etike të shoqërisë ndaj së keqes. Eshtë pikërisht kjo e fundit që rrezikon çdo shoqëri, sidomos shoqëritë që nuk kanë guxuar të lexojnë të shkuarën kriminale si një e keqe që fle mes nesh edhe kur ke arritur ta lexosh mirë atë.
Uran Kostreci ishte një nga ata që ja kushtoi jetën dëshmive që shoqëria shqiptare të mos vijojë të jetojë me “krimet e askujt”. Ai, të paktën, iku si një Shpirt i Lirë, ashtu siç guxoi edhe atëherë kur shumë bashkëkohës ose tundnin kokën duke aprovuar të keqen, ose heshtnin.
