Çdo pjesë e komunikimit mediatik ka çështjet e saj etike, shpeshherë edhe unike. Kjo fjali prej librit “Etika në Media”, nga Philip Patterson dhe Lee Wilkins, piketon një hapësirë të gjerë që shtjellon kriteret dhe elementet etike në media.
Shkruan: Florentina Bislimi
Etika në media është një çështje që shkon paralelisht me standardet e gazetarisë. Mirëpo, si mund t’i përmbahemi etikës në media dhe a duhet mësuar si një fushë specifike ndaras kritereve të gazetarisë?
Etika nuk është një lami çka mund të mësohet e ngurtësuar fillim e përfundim sipas disa standardeve e pastaj sipas tyre të praktikohet ngase gjatë përditshmërisë përballemi me llojlloj ngjarje dhe lypset një gamë e gjerë mësimesh për t’iu përmbajtur etikës dhe kjo është esencialisht është e arritshme. Kështu, etika më shumë synohet të mësohet a përvetësohet varësisht nga situatat dhe rrethanat, përvoja e eksperienca.
Secili njeri është ndryshe nga tjetri, dallon në qasje, pikëpamje, qëndrime e botëkuptime. Secili kalon nëpër dyndje të veçanta personale dhe nga ky prizëm personal, etika mësohet me kalimin e kohës dhe mund të përdoret në gazetari nisur edhe nga përceptimi logjik apo arsyet e shëndosha sepse secili është në gjendje të di, dalloj apo ekuilibroj se çfarë është etike e çfarë nuk është. Çka është mirë e çka keq. Çka është e dobishme e çka e dëmshme. Çfarë mund të publikojmë e çka nuk mund të publikojmë. Paterson dhe Wilkins e theksojnë qartazi: “Etikë do të thotë të mësuarit e të bërit zgjedhje racionale ndërmjet asaj që është e mirë dhe asaj që është e keqe, ndërmjet një veprimi që mund të justifikohet moralisht dhe një tjetri që nuk mundet”.
Andaj, respektimi etik mund të niset e praktikohet edhe nga virtytshmëria njerëzore. Madje, sipas Patersonit dhe Wilkinsit, virtyti etik rrjedh si nga natyra e vetë veprimit, ashtu edhe nga karakteri moral i personit që vepron.
Për t’u përafruar në respektimin e etikës në media, është e domosdoshme të respektohen rregullat e gazetarisë e të cilat tërthorazi shtjellohen në literaturën e gazetarisë. Ne e dimë që ka një mori elementesh secili lloj i zhanreve gazetareske, mirëpo secili ka disa rregulla. Nëse secili lajm, tekst, raport, storie a reportazh bazohet në rregulla standarde, probabiliteti që informacionet të jenë etikisht në rregull janë të mëdha.
Nuk mjafton të marrim këto ose ato kritere etike kur shkruajmë lajmin dhe t’i vendosim në vendet e tyre dhe të mjaftohemi me këtë që lajmi i plotëson kriteret e etikës. Nëse shkruajmë një lajm portali apo përgatisim një storie televizive, ne mbështetemi në disa rregulla: A ka dobi lajmi? A ka fakte? A është i vërtetë? A është i rëndësishëm për publikun? A është relevant? A përfshihen të gjitha anët e ngjarjes? Nëse respektohen këto e kritere tjera, atëhere lajmi dhe storia del profesionale, mirëpo edhe çështja etike përplotësohet dhe nuk lë zbrazëtira për shtrembërim, bishtnim a dëmtim njerëzor.
Së fundi i kemi rastet e raportimeve të luftës në Ukrainë e që në shumë media elektronike janë përhapur lajme të rreme e jashtë etikës mediale. Pse shtrohet pyetja? Sepse i kanë shmangur elementet standarde të gazetarisë. Nuk i kanë verifikuar lajmet, fotografitë apo videot (Pra, është shmangur verifikimi si kriter kyç). Nuk kanë ngulmuar për të hulumtuar më shumë rreth tyre (Pra, nuk janë orvatur të shikojnë nëse ato fotografi apo video kanë qarkulluar më parë në raportet mediale). Nuk e kanë marrë parasysh dinjitetin njerëzor (Pra, fare nuk kanë menduar nëse dëmtohet ndonjë njeri apo familje nga publikimet e rreme pavarësisht nga afërsia a largësia gjeografike). Nuk kanë përdorur shumë fakte (Pra, mjaftueshmëria e fakteve është shmangur, si vendndodhja, ndonjë prononcim zyrtar institucional, data të sakta, të dhëna statistikore, burime mediale ndërkombëtare, autorët e fotografisë apo kualiteti i fotografisë).
Një temë tjetër që krijon hamendësime në media e publik e shpesh edhe shtrembërim të realitetit është fotografia. Sipas Pattersonit dhe Wilkinsit kemi dy lloje të fotografisë. Fotografia pasqyre dhe dritare. Fotografia pasqyrë përpiqet të rikrijojë subjektivisht botën, sipas imagjinatës së fotografit. Çdo gjë mund të manipulohet: drita, përmasat, madje edhe objekti vetë. Nga ana tjetër, fotografitë dritare duhet të jenë mjaft objektive për aq sa mediumi lejon të japë pjesë të realitetit, të paprekur nga lentet e fotografit. Kurse, fotot që na tregojnë tmerrin e luftës dhe të varfërisë, për të zgjuar opinionin publik, janë foto dritare në të cilat fotografët kapin momentin pa e alteruar. Problemi qëndron te zëvendësimi i njërës me tjetrën. Kur një fotografi pasqyre tregohet sikur të ishte një fotografi dritare, atëherë këtu ndodh mashtrimi ndaj publikut.
Në mediat kosovare gjatë luftës në Ukrainë, është publikuar një fotografi me mbititullin “Fëmijët e luftës”, teksa dy fëmijë dërgojnë përshëndetje për ushtrinë ukrainase. Faktikisht, fotografia ka qarkulluar edhe kohë më parë, mirëpo mediat nuk e kanë verifikuar dhe e kanë riaktualizuar si aktuale. E në anën tjetër, burime tjera mediale kanë publikuar me saktësi se fotografia ishte realizuar nga Dmitry Muravsky më 22 mars 2016 dhe ishte publikuar nga Ministria e Mbrojtjes së Ukrainës.
Në shumë raste aktualisht, portalet të cilat si parim kryesor e kanë plasimin sa më të shpejtë të lajmit e shpesh parësore klikimet, e shmangin informacionin e saktë, çështjet etike, rrjedhimisht edhe anën njerëzore.
Si përfundim, për të shjelluar të gjitha çështjet etike është e vështirë, por gjithmonë kemi një tablo ku mund të nbështetemi për të respektuar a verifikuar lajmin ose tekstin nëse është etikisht në vijë apo për t’iu përmbajtur standardeve etike. Fillimisht duhet respektuar rregullat e gazetarisë e pastaj duhet nisur nga virtytet njerëzore personale ku pikëtakohen në një horizont me pikëpamjet etike në media. E për këso raste duhet ngulitur në kokë aksiomën e njohur: Para se të jesh gazetar, duhet të jesh njeri. Ose siç thotë David Grossman: Gjithmonë mundohem t’u them gazetarëve të jenë njerëz dhe të mendojnë për njeriun. Kjo është media më e saktë, më humane dhe më e drejtë.
(Autorja është studente e vitit të parë në Departamentin e Gazetarisë në Universitetin i Prishtinës “Hasan Prishtina”).
